Ons Erfdeel. Jaargang 42

Wetenschap als cultuur

Twee keer in de geschiedenis heeft de Nederlandse wetenschap zich nadrukkelijk gemeld op het internationale toneel. De eerste keer gebeurde dat tijdens de ‘gouden’ zeventiende eeuw, met namen als Stevin, Huygens en Van Leeuwenhoek, die in de natuurwetenschap een gelijke weerklank hebben als hun tijdgenoten Rembrandt en Vermeer in de kunstgeschiedenis. Het tweede hoogtepunt viel in de decennia vóór en na 1900 en werd bekroond met een rist Nobel-prijzen. Wetenschaphistorici noemen deze periode wel eens de tweede gouden eeuw, hoewel van een ‘eeuw’ niet echt sprake was. Met de naamgeving wordt echter vooral de historische vraag aangeroerd of er tussen beide periodes enige overeenkomst te bespeuren valt en zo ja, of dit wijst op een onderliggende eigen Nederlandse aard van wetenschapsbeoefening.

Deze vraag staat ook vooraan in het oeuvre van de Groningse historicus Klaas van Berkel, die verantwoordelijk genoemd mag worden voor de huidige gangbare interpretaties van de Nederlandse wetenschapsgeschiedenis. Zijn in 1985 verschenen overzichtswerk In het voetspoor van Stevin tekende de krijtlijnen uit waarlangs andere historici de Nederlandse geschiedenis hebben geïnterpreteerd. Daarin presenteerde hij de Nederlandse wetenschap(per) als nuchter, a-filosofisch en anti-metafysisch, kenmerken die volgens hem gedurende de geschiedenis zijn terug te vinden in het werk van de grote voormannen. In zijn nieuwste boek stelt Van Berkel deze qualificatie enigszins bij. Zonder de voorgaande kenmerken te wijzigen, meent hij hieraan nu een nieuw kenmerk te kunnen toevoegen: de bewondering voor de ‘gewone’ natuurverschijnselen als ‘citaten uit het boek der natuur’. Niet de opzienbarende wonderen, de monsterlijke afwijkingen of de kosmische di-

[p. 475]

mensie hebben de Nederlandse wetenschapper geïnspireerd, maar de eenvoud en doelmatigheid van kleine dingen en alledaagse verschijnselen, vaak - maar zeker in de tweede gouden eeuw niet altijd - tot meerdere glorie van de Schepper. De Nederlandse wetenschap wordt op deze manier een stichtend en moraliserend karakter toegeschreven, dat echter nooit de nuchtere wetenschapsbeoefening zelf overvleugelt.

De kern van Van Berkels argumenten is terug te vinden in zijn beschrijving van de rariteitenkabinetten in de zeventiende eeuw en de natuurbeweging van Heimans en Thijsse op het einde van de negentiende eeuw. Door dit boek, dat een bundeling is van losse teksten die voorheen ook al afzonderlijk verschenen, loopt echter nog een tweede rode draad. Van Berkel wil namelijk niets weten van een Nederlandse ‘volksaard’ die verantwoordelijk zou zijn voor de wetenschapsbeoefening. Wetenschap is voor hem een internationaal verschijnsel dat alle nationale begrenzingen overstijgt. Een nationale eigenschap moet verklaard worden vanuit de institutionele kenmerken van een natie en die vindt Van Berkel in de rol van de universiteiten en in mindere mate de genootschappen. Deze hebben de basis gelegd voor de bloei van de wetenschapsbeoefening zowel in de zeventiende als in de negentiende eeuw, in de laatste periode nog verder ondersteund door een algemeen klimaat van cultureel nationalisme, dat de herdenking van Nederlandse helden, i.c. wetenschappers, hoog in zijn vaandel droeg. Terzijde maakt Van Berkel in dit verband ook een aantal pertinente historiografische analyses van de manier waarop met wetenschapsgeschiedenis werd en wordt omgesprongen.

Van Berkel is erin geslaagd een boek te schrijven dat de grenzen van de wetenschapsgeschiedenis wijd open gooit voor andere historici, die hier tal van aanknopingspunten vinden om de natuurwetenschap eindelijk een volwaardige plaats te geven in de culturele geschiedenis. Of zijn opvatting geheel geloofwaardig is, is een heel andere vraag. Vanuit het perspectief van de Zuidelijke Nederlanden lijken zijn uitspraken bijvoorbeeld niet afdoende om een verschil te maken tussen Noord en Zuid. Ook in het Zuiden waren de universiteiten en later de genootschappen toonaangevend en werd regelmatig verwezen naar de metafoor van het boek der natuur. In hoeverre is de ‘Nederlandse’ wetenschapsbeoefening hierin anders dan de ‘Belgische’? Nergens tilt Van Berkel zijn analyse op naar een hoger, comparatief niveau, zoals dat bijvoorbeeld wel werd gedaan door de wetenschapssocioloog Bastiaan Willink. Bovendien legt Van Berkel niet duidelijk de relatie tussen het institutioneel motief en het boek der natuur. Opvallend is dat de wetenschappers die aan bod komen in de hoofdstukken over het boek der natuur niet of nauwelijks worden genoemd in de hoofdstukken over de institutionele basis van de gouden eeuwen. Ook doet Van Berkel geen poging om het motief van het boek der natuur ook te traceren buiten de natuurwetenschap (bijvoorbeeld in kunst, religie, techniek), waardoor sommige van zijn beweringen een wat gratuit karakter krijgen.

Niettemin blijft de bundel ook met deze kritiek overeind als een heldere, stimulerende, overkoepelende en bijzonder goed verwoorde visie op de positie van de natuurwetenschappen in de Nederlandse cultuurgeschiedenis.

Geert Vanpaemel

klaas van berkel, Citaten uit het boek der natuur. Opstellen over Nederlandse wetenschapsgeschiedenis, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 1998, 336 p.