Ons Erfdeel. Jaargang 42

Film

Damiaan op Kalaupapa

Father Damien is een film van Paul Cox, maar hij lijkt niet op een film van Paul Cox. Er zijn een paar objectieve overeenkomsten met het vroegere werk van de Nederlandse Australiër: cameraman Nino Martinetti en vooral acteur Chris Hayward gaan al een hele tijd mee in zijn films. Maar Paul Cox is bekend als maker van lyrische psychodrama's, niet van epische historische reconstructies. In zijn films is slechts plaats voor een paar personages, want meer doorbreekt de intimiteit.

Nee, Father Damien is vreemd aan de wereld van Paul Cox. In zijn films zijn we gewend aan een traag, meditatief ritme. Hier vallen we van de ene scène in de andere. De toon is melodramatisch, de emoties worden ons door de strot geduwd, ondersteund door sentimentele muziek van Wim Mertens. De cineast van deze film weet nergens de juiste toon te vatten.

Uit het geruzie tussen Cox en producent Tharsi Vanhuysse (Era-films), dat tot in de pers doorklonk, blijkt duidelijk dat ook de regisseur Father Damien als een mislukking ervaart. Bij de eindmontage kwam het tussen beiden tot een openlijk conflict. Het project werd Cox uit handen genomen. Van de versie van de producent die nu in de zalen loopt, heeft hij zich openlijk gedistantieerd; hij daagde niet op bij de

[p. 463]

David Wenham als Damiaan in ‘Father Damien’, een film van Paul Cox.

première van de film in Antwerpen. In een interview in Knack (17 maart '99) zegt Cox: ‘Mijn film was niet zoveel langer, mijn film had gewoon een andere polsslag. Ze hebben er de ziel uit weggesneden. (...) De muziek van Wim Mertens die er in aller ijl werd bijgesleurd, heb ik bijvoorbeeld nooit gehoord. (...) De wijzigingen werden aangebracht om de lieden te behagen die geld in de film gestopt hebben. (...) Father Damien had een goede film kunnen worden, maar mijn werk werd tijdens de montage aan diggelen gegooid.’

Dat Paul Cox geen schuld zou treffen voor het mislukken van deze film, lijkt mij niet evident. Onbegrijpelijk vind ik bijvoorbeeld dat hij heeft gewerkt met het scenario van John Briley, een man die in creatief opzicht op een andere planeet woont. Briley schreef o.m. het scenario van Ghandi (1982) en Cry Freedom (1987), beide verfilmd door Richard Attenborough. Deze scenarist heeft iets met grootse biografieën van grootse figuren. Paul Cox heeft zich in 1987 eveneens verdiept in het leven van een groot man (Van Gogh), maar die interesse is van een heel andere aard dan die van Briley, die het vooral om de heroïsche factor te doen is.

Een biografie verfilmen is een hachelijke onderneming: er moet een gigantische hoeveelheid informatie worden overgebracht, meer dan een film van een normale lengte verdraagt. Het resultaat is vaak een verbrokkelde film, waarin voortdurend personages komen en gaan en waar je van alles opvangt, maar weinig te weten komt, laat staan dat je in de geest van de gebiografeerde treedt. Ook Father Damien is met deze ziekte besmet.

Brileys scenario baseert zich op de biografie van Hilde Eynikel en licht daar grofweg de laatste 25 levensjaren uit. Zijn script eindigt met de dood van Damiaan op 15 april 1889. Dit laatste deel van zijn leven speelt zich nagenoeg geheel af in de leprakolonie van Kalaupapa, een landengte ten noorden van het Hawaïaanse eiland Molokai. Zijn verwezenlijkingen op het eiland en vooral de materiële problemen en zijn moeilijke relatie met zijn geestelijke en wereldlijke superieuren staan centraal. Het contrast tussen de schrijnende ellende op Molokai en de luxe in Honolulu, waar de eerste minister Gibson (Sam Neill), bisschop Maigret (Leo Mckern) en Damiaans overste Leonor Fousnel (Derek Jacobi) wonen, wordt dik in de verf gezet. Briley heeft geen hoge pet op van de mensen die Damiaan het leven moeilijk maakten en hij werkt ze dan ook niet uit tot interessante personages. Jammer voor Sam Neill, Derek Jacobi én voor de toeschouwer. Je zou het graag wat subtieler en minder nadrukkelijk gezien hebben.

Vanaf het begin worden we bedolven onder informatie over de politieke, sociale, historische en geografische context, het lepra-ziektebeeld, de therapieën en tegelijk over het verhaal zelf, want Briley vat zo ijverig samen, dat hij maar een fractie van de gebeurtenissen kan tonen, de rest laat hij door de personages rapporteren. We zitten met Father Damien in wezen met één lange onhandige expositie; de dialogen staan niet de personages ten dienste, maar de biograaf. Soms neemt dat groteske vormen aan. Damiaan is nog maar pas aangekomen op het eiland en ‘enige tijd later’ zit hij de gang van zaken in de kolonie uit te leggen aan dokter Kalewis (Aden Young) die hem wil komen helpen. Psychologisch heb je nochtans het gevoel dat Damiaan zijn koffer nog niet heeft uitgepakt. Een ander voorbeeld: tijdens de kerstviering vraagt pater Conrardy (Dirk Roofthooft) in het midden van de mis aan Damiaan hoeveel katholieken er eigenlijk wel zijn op het eiland. Waarop Damiaan prompt de cijfers op de tafel legt.

Van zo'n scenario (en van zulke kleurloze

[p. 464]

dialogen) valt geen film te brouwen. Een cineast kan alleen proberen het naast zich neer te leggen, wat Cox niet gedaan heeft.

In een intentieverklaring die dateert van voor de opnamen schrijft Cox dat hij Damiaans geestelijke ontwikkeling wil laten uitkomen: van een strak christelijke bewogenheid tot een meer warme, universele humaniteit. Dat aspect komt niet uit de verf, we krijgen, zoals gezegd, hoofdzakelijk zijn materiële verwezenlijkingen te zien. We volgen een wat springerige Damiaan, vertolkt door David Wenham, die voortdurend van hier naar ginder loopt, een dak herstelt, de doden begraaft. Wenham slaagt erin zijn personage een jeugdige charme te geven, vergelijkbaar met die van Kate Ceberano in de rol van prinses Luliukalani, bijna een sprookjesprinses. Vaak weet je niet goed of je hun vertolking nu als geslaagd of als ongewild komisch moet opvatten. Zelfde probleem bij Peter 'O Toole in de rol van de zwaar zieke verpleger Williamson. Dat ligt minder aan hun eigen inbreng maar meer aan de mislukte poging om toon, ritme en sfeer op een lijn te krijgen. Jan Decleir (als bisschop Kochenman) is weggeknipt uit de definitieve montage. Andere Vlamingen als Dirk Roofthooft en Michael Pas haalden de eindstreep wel, maar hun inbreng is minimaal.

Laat ik als positieve noot signaleren dat de couleur locale van het melaatseneiland fraai getroffen is. Het art design en de fotografie zijn verzorgd. De sfeer van de meedogenloze natuurelementen, met de schamele hutjes en de immer felle wind wordt adequaat op het scherm gebracht.

Er is weinig reden aan te nemen dat het andere Damiaan-project, dat enige tijd gecirculeerd heeft rond Stijn Coninx en producent Dirk Impens (en waaraan op zeker moment de naam van acteur Robin Williams werd verbonden), een betere Damiaan zou hebben opgeleverd. Ook daar leek het project al snel gehypothekeerd door het vaste voornemen om breed te scoren.

Misschien varen dergelijke oer-‘Vlaamse’ projecten van meet af aan onder een ongunstig gesternte. Ze komen tot stand in een sfeer van conformisme en vroomheid, ze hebben meer te maken met cultuurpolitieke interesses dan met creativiteit. Er zijn in elk geval weinig interessante voorbeelden op te sommen.

De beste oplossing voor deze Father Damien ware ongetwijfeld dat men Paul Cox zijn gang had laten gaan, alleen niet met het budget dat hij nu heeft gekregen. Naar Amerikaanse normen is het nog steeds maar een vijfde van de gemiddelde studioproductie, maar voor Vlaanderen betekenen de 365 miljoen frank (± 20 miljoen gulden) het grootste filmbudget dat hier ooit te lande verzameld werd. Achteraf bekeken, blijkt het gewoon te veel. Het handjevol grote namen was voor Cox volstrekt overbodig. Twee jaar geleden sprak ik met hem op het filmfestival van Brussel, waar hij toen lid van de jury was en tegelijk zijn film Lust and Revenge kwam voorstellen: in deze film krijgt de kunstenares Lily Carmichael de opdracht een beeld te maken, maar al gauw wordt duidelijk dat voor de opdrachtgevers alleen niet-artistieke factoren van belang zijn. Voorwaar een profetische film. Van Damiaan was nog geen sprake. Zijn gedachten gingen toen uit naar een Nijinski-project (dat binnenkort gerealiseerd zal worden): ‘Ik heb drie miljoen dollar nodig voor deze film. Als ik er een Hollywood-film van maak, kan ik wel vijfentwintig miljoen krijgen, misschien honderd als ik Michael Douglas neem voor de rol van Nijinski, en tweehonderd miljoen als Demi Moore zijn vrouw mag spelen. Dat is de genadeloze realiteit waar ik mee te maken heb. Maar ik wil het voor drie miljoen maken.’ Dat het veel gevaarlijker is een Vlaamse Father Damien te maken dan een Amerikaanse, daar heeft Cox natuurlijk niet aan gedacht. Laat hem de film nog maar eens overdoen.

Erik Martens