Ons Erfdeel. Jaargang 42

Het onbehagen van de social climber

De middelbare school, dat is het eerste wat bij je opkomt als je aan het oeuvre van Jan Siebelink denkt en dat is kennelijk ook de intentie van de auteur. Meestal zijn zijn hoofdpersonen leraar van beroep, soms scholieren en in ieder geval is de school een belangrijke locatie. Als zijn hoofdpersonen dan een keer buiten het middelbaar onderwijs werken, voert Siebelink wel een bijfiguur op die het edele en onbaatzuchtige ambacht van docent

[p. 451]

Jan Siebelink (º 1938). - Foto Cor de Kock.

uitoefent, zoals in de roman Vera (1997). In de onlangs verschenen verhalencyclus De bloemen van Oscar Kristelijn heeft de hoofdpersoon het leraarschap verruilt voor het beroep van bloemist.

Het nadrukkelijkst is het onderwijs aanwezig in de lijvige bundel Laatste schooldag (1994) waarin Siebelink de novellen Ereprijs (1987) en Met een half oog (1992) heeft ingebed in negen verspreide verhalen die alle een docent als hoofdpersoon hebben die aan het fictieve Willem de Zwijger college in E. werkt. Maar ook al in zijn eerste roman, Een lust voor het oog (1977) gaat het om een leraar (die in zijn eerste betrekking mislukt). In de verhalenbundel Koning Copetua en het bedelmeisje (1983) werkt de hoofdpersoon van ‘Niets te vieren’ in het middelbaar onderwijs, net als de protagonisten van Met afgewend hoofd (1986) en Schaduwen in de middag (1987).

Bij de laatste twee gevallen wordt Siebelinks voorkeur voor het onderwijsmilieu het duidelijkst, want voor de centrale thematiek zouden de hoofdpersonen evengoed advocaat of notaris kunnen zijn. Dat geldt ook voor de hoofdfiguur van De bloemen van Oscar Kristelijn. De uitgever stelt dat de cyclus een vervolg in de eerste persoon is op de novelle Ereprijs, maar Kristelijns verleden bijvoorbeeld, is niet helemaal identiek aan dat in de novelle. De dissertatieplannen daaruit ontbreken, de onderwijsloopbaan blijkt om diverse redenen minder glanzend te zijn verlopen en de naam van de school is gewijzigd. Die verschillen zijn interessant, kennelijk wilde de eigenzinnige Siebelink niet zomaar een vervolgroman schrijven.

De belangrijkste thematiek van Siebelinks oeuvre is dan ook niet die van het leraarschap of de worsteling met het protestantse geloof. De werkelijke thematiek is het onbehagen van social climbers.

Alles ijdelheid

Siebelink heeft een voorkeur voor personages uit de kleine, vrome provinciale middenstand, die zich naast hun dagtaak opwerken via kweekschool en akten totdat uiteindelijk het felbegeerde universitaire diploma is behaald en er een promotie en een literaire carrière in het verschiet liggen. Nooit zijn ze gelukkig: door hun lange route voelen ze zich de mindere van academici uit de eerste hand, door hun eenvoudige milieu menen ze niet opgewassen te zijn tegen vlotte babbelaars en handige manipulators. Door hun religieuze achtergrond knaagt altijd het besef dat alles ijdelheid is en najagen van wind.

De jeugd van veel van Siebelinks protagonisten is dan ook identiek. Ze hebben een godsdienstwaanzinnige vader die in de ban van nietsontziende sektariërs zijn toch al kwijnende bloemennering verwaarloost en van zijn gezin vervreemdt. Hun sterke moeder probeert te redden wat er te redden valt en als brave zoon steunen zij haar hierbij. De bouw van een horizonvervuilende, illegale sporthal vernietigt ten slotte de arcadische huiselijke omgeving. In het verhaal ‘Witte chrysanten’ uit Siebelinks debuutbundel (1975) komen al deze motieven op de sporthal na al voor. Siebelink heeft deze motieven in De bloemen van Oscar Kristelijn voor het eerst bij elkaar gebracht en bovendien meer uitgewerkt. Zo krijgt het personage van de vader ook een voorgeschiedenis en een ascetische broer die zich als een kluizenaar op een minimaal boerenbedrijf terugtrekt. Hierdoor wordt het enigszins voorstelbaar waarom de vader uiteindelijk in de klauwen van de predikers met hun dure zeventiende-eeuwse folianten viel. Om zijn vader te

[p. 452]

helpen bij het bekostigen daarvan, is zoon Kristelijn ook minder braaf dan zijn voorgangers in het werk van Siebelink.

De sekte van de vader is overigens - anders dan sommige besprekers stellen - geen loodzware variant van het reguliere protestantendom, maar een duistere godsdienstige bom die zijn identiteit vernielt. De associatie is dan ook eerder die met het Amerikaanse dan met Nederlandse religieuze landschap. Boeiend is dat de geschiedenis van Kristelijn dichter bij de biografie van Siebelink zelf zit, gezien de informatie die de auteur in interviews en elders over zijn leven heeft verstrekt (recent in Daar gaat de zon nooit onder, waarin de auteur foto's van allerlei locaties uit leven en werk becommentarieert). Die ontwikkeling zagen we al in de aanpassingen die Siebelink in Ereprijs aanbracht voor de versie in Laatste schooldag, waarbij het beroep van de vader van bloemist veranderde in tuinder. Die beweging naar de autobiografie zit ook in de verhalen over het leraarsverleden van Kristelijn. Zo was Ereprijs aanvankelijk bedoeld als lustrumgeschenk van de school waaraan Siebelink werkt. Maar het werd verworpen omdat het niet de meest positieve kant van een onderwijsinstelling belichtte. Deze persoonlijke ervaring transformeert Siebelink in De bloemen van Oscar Kristelijn tot een belevenis van Kristelijn. Een anekdote over provinciale tuttigheid wordt hiermee een scherpe observatie van schimmige instituutspolitiek. Evenzo de sloop van Siebelinks authentieke schoolgebouw ten faveure van een winkelgalerij en een vijfsterrenvestiging van de supermarkt Albert Heijn, waartegen de auteur in diverse interviews fulmineerde.

Jammergenoeg leiden verhalen als deze teveel af van de jeugd van Kristelijn. Het enige kind, een zoon die van hem vervreemdt als lid van - ook een sekte - het Rotterdamse studentencorps, dat zou nog in het kader kunnen passen van de gemankeerde social climber. Maar dat bloemenverkoper Oscar Kristelijn een avontuur beleeft met de bekende cabaretier Hans D[orresteijn] en een Marokkaans meisje, zoiets verwacht de lezer niet van dit personage. En het verhaal over een oude man in een bejaardentehuis is op geen enkele manier in de Kristelijngeschiedenis in te passen. Wel in de bureaulade van Siebelink, die ook deze keer weer keurig vermeldt bij welke gelegenheid de verhalen voor het eerst verschenen.

Kortom, al die verhalen over machiavellistische instituutspolitiek horen in een aangevulde herdruk van Laatste schooldag of in een nieuw verzamelwerk. Daarin zien we gaarne ook het verhaal van de oude man terug. De bloemen van Oscar Kristelijn moet dus in een herdruk worden uitgedund, maar dat is geen enkel bezwaar. Uit de bundel Hartje zomer (1991) kunnen diverse verhalen over de moederfiguur worden gehaald die naadloos in de Kristelijngeschiedenis passen. Uitgevers moeten meer liefde en zorgvuldigheid aan de dag leggen tegenover het oeuvre van een belangrijke auteur.

August Hans den Boef

jan siebelink, De bloemen van Oscar Kristelijn, J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1998, 224 p.