Ons Erfdeel. Jaargang 42

Trip door het vagevuur

In Grensbewoners, de verhalenbundel waarmee Jos de Wit in 1997 debuteerde, aarzelde hij nog tussen klein-realisme in aloude Vlaamse stijl en fantastiek met een licht internationaal sausje. Het resultaat was een herkenbare, maar smakeloze cocktail. De inspiratie kwam uit kleinsteedse drama's en huiselijke conflicten die bijna té concreet waren, zoals een slecht functionerende prostaat, een vervelende ploegbaas, een achterlijk kind. Kortom: eenvoudige situaties, waarover De Wit zonder al te zware introspectie of gejeremieer berichtte. Het vervreemdingseffect moest komen van een steile pointe, zoveel veelzeggender dan ellenlange uitingen van de vasthoudende volksaard, oordeelde de auteur, in dit geval niet geheel zonder reden.

Maar het ziektebeeld van de hedendaagse beschaving portretteren biedt nog geen garantie voor grensverleggende literatuur. De Wits verhalen waren te geconstrueerd, te halfzacht om moderne geesten te kunnen beroeren. In populaire genres krijgen we tegenwoordig heel wat ergere ‘borderliners’ te zien dan Grensbewoners ons durfde voor te schotelen - in dit literaire universum, hoe dicht bij de deur ook, zagen we een schrijver aan het werk die zich gedroeg als een Kafka op kousenvoeten.

Jos de Wit (º1954).

Desondanks kreeg het boek eind 1998 de ASLK-debuutprijs, een uitspraak van een wellicht besluiteloze jury, die op hetzelfde niveau bijvoorbeeld ook de comeback van Wilfried Hendrickx (De grote schoonmaak, 1997) had kunnen aantreffen, en een trapje hoger zelfs de piepjonge, maar prettig verrassende Tom Naegels (Het heelal in!, 1997).

Jos de Wits eerste roman Herinneringen van een tomatenkweker heeft gelukkig meer te bieden dan zijn debuut. Het is geen lijvig boek, maar wat meteen opvalt is dat hij zijn fantastische verbeelding, die zich in Grensbewoners nog zo cru aankondigde, in strakkere banen heeft geleid. Je zou Herinneringen van een tomatenkweker één lange afscheidsrede kunnen noemen; het boek is het relaas van de laatste wandeling door zijn geboortestad van een drieënzeventigjarige man, wiens lever weggeteerd is door kanker. Op die pelgrimage wordt hij vergezeld door zijn zoon, een twintig jaar jongere en dus overjarige hippie, en zijn hond, een stinkende, met één poot trekkende terriër. Het drietal heeft iets emblematisch, want het lijkt wel of het op doortocht is van het leven naar de dood.

Wat we te zien krijgen is meer dan de ‘slotbeelden van een film terwijl de aftiteling al loopt’, zo drukt de hoofdfiguur het uit. Omdat hij verzadigd is van de morfine die hij ingespoten krijgt, nemen de herinneringen die bij hem opkomen onderweg een visionaire vorm aan. Ze hebben bijna allemaal te maken met de oorlog, waar hij als oostfrontstrijder naartoe trok om te vechten tegen de commu-

[p. 450]

nisten. Zijn terugkomst als ‘landverrader’ zit hem nog vers in het geheugen: terwijl hij langs het station loopt, ziet hij opnieuw voor zich hoe hij er op het gejouw van de massa onthaald werd. De man ondergaat het als de dag van gisteren - dit laatste stapje in de wereld is zonder meer een boetedoening, een tocht door het purgatorium.

In deze Danteske sequenties is Jos de Wit op zijn best, maar verkijk u er niet op, alles wordt zeer sec gebracht. Wat in de verhalen van Grensbewoners ontbrak - een voorgeschiedenis, reflectie over het verleden - is in Herinneringen van een tomatenkweker volop voorhanden, zij het gekleurd en geïntensifieerd door de morfine. Details over het leven van de hoofdfiguur krijgen we anders maar met mondjesmaat. De Wit stelt zelfs het probleem van de amnestie niet: zijn personage trok gewoon te goeder trouw tegen de Russen ten strijde en dacht er de hele tijd aan zijn lief. Wat de oorlog voor hem wérkelijk veranderde, was dat hij uiteindelijk met een ander naar het altaar moest. Zijn leven werd een zwart gat, dat nooit meer te vullen was, zelfs niet toen er weer een jongere vrouw voor zijn deur stond. De intussen bejaarde man nam haar in huis, maar ‘tevreden was hij niet’, zoals in Multatuli's parabel al te lezen was.

De Wits nuchtere, efficiënte bewoordingen zorgen bij al die ingehouden emotionaliteit voor een toon die de cynische oude man perfect past. Toch is er iets met die drieënzeventigjarige wat niet helemaal klopt. De hele tijd heb je de indruk dat het verhaal zich twintig jaar eerder afspeelt, met een hoofdpersonage van drieënvijftig, een zoon van drieëndertig en een jonge vrouw van vooraan in de twintig. In werkelijkheid moet je er dus twintig jaar bijtellen, maar dan is het weinig geloofwaardig dat zijn concubine hem de hele tijd naakt in huis loopt uit te dagen. Wellicht speelt ook die fantasie zich af in de roes van de morfine, en gelukkig voor De Wit pik je dat opnieuw als lezer, net zoals de samenspraak van de man met zijn hond, die eveneens best acceptabel is. Die benadrukt gewoon het gebrek aan communicatie tussen het drietal.

Dit innerlijke testament van de oude kankerpatiënt klinkt al met al loslippig genoeg, maar hij laat geen woord te vroeg los. Om te weten hoe strak De Wit zijn psychologic doseert, moet je doorlezen tot de laatste hoofdstukken. Het uiteindelijke doel van de tocht door de stad blijkt immers het huis van een bastaardzoon te zijn - een ongelukje bij het volksmeisje dat de man van zijn ouders niet trouwen mocht. En nog is de groteske niet afgelopen: om de vloek te bezegelen kwam het kind ter wereld als een monster, een olifantsman. Nu is de hoofdfiguur in dit stadium zo ver heen dat ook dit als een product van zijn verbeelding gezien kan worden. Het projecteert hem in ieder geval in één klap terug naar zijn jeugd, toen hij als jongen tomaten kweekte in de dakgoot. Die nostalgische ontknoping geeft Herinneringen van een tomatenkweker helemaal het karakter van een trip door het vagevuur, want ineens geven berouw, hoop en verlangen de toon aan.

De anekdote van de tomaten voegt weliswaar weinig toe aan het verhaal, maar de herinneringen van De Wits personage bereiken hier zo'n graad van onthechting, dat je plotseling de hele onderneming als een weergave van zijn doodsstrijd begint te zien, waarbij zoon en hond hem gidsen door zijn levensfilm. Jos de Wit laat deze symbolische interpretatie evenwel totaal voor rekening van de lezer: zijn nuchtere stijl zorgt ervoor dat deze tragische geschiedenis iets herkenbaar volks blijft hebben. In zijn debuut zou hij van zijn personage nog een gevallen engel gemaakt hebben, in Herinneringen van een tomatenkweker rest alleen de symboliek. Dit boek laat de illusies van de hele mensheid aan scherven vallen; het is ongetwijfeld een van de mooiste verhalen over sterven die de laatste tijd te lande verschenen zijn.

Karel Osstyn

jos de wit, Herinneringen van een tomatenkweker, Manteau, Antwerpen, 1998, 159 p.

jos de wit, Grensbewoners, Meulenhoff, Amsterdam/Manteau, Antwerpen, 1997, 248 p.