Ons Erfdeel. Jaargang 42

De lachspiegel van het proza

Joris Note is niet meteen een auteur van wie je verwacht dat hij de volgende literaire revolutie zal ontketenen. Daarvoor is hij te weinig een tafelspringer die met gedurfde constructies of buitenissige formuleringen de taal te lijf gaat. Net als het hoofdpersonage in zijn debuutroman De tinnen soldaat (1992) lijkt Note bang voor het onverwachte en het afwijkende. Zijn literaire biotoop beperkt zich tot het traditionele Vlaamse dorp, waar de kerk onwrikbaar in het midden staat en de middelmaat tot nader order de norm bepaalt. Ook in Het uur van ongehoorzaamheid (1995) bleef Note binnen de grenzen van het herinneringsproza, dat werd gelardeerd met postmoderne kunstgrepen en een behoorlijke dosis intertekstuele verwijzingen. Recensenten vergeleken zijn werk met dat van Robberechts, Pleysier, Hoste en Claus.

Met zijn nieuwe verhalenbundel Kindergezang ambieert Note nog maar eens de status van ‘Meister der Beschränkung’. In (bewust) houterige formuleringen en een breed uitwaaierende hak-op-de-tak-stijl beperken zijn vertellers zich opnieuw tot de basics van het Vlaamse familieproza. En van het postmodernisme. Argwaan ten opzichte van de eigen herinnering is een van de klassieke ingrediënten uit dat repertoire. ‘We willen toch geen realisme’, waarschuwt de verteller aan het begin van ‘De brug der zuchten’, en ondermijnt zo ostentatief de geloofwaardigheid van zijn verhaal. Daarin keert hij terug naar het ‘doemdorp’ van zijn oom en tante, bij wie hij als kind maandenlang gedwongen heeft gewoond. Een dorp met maar één echte straat, die wordt overschaduwd door de gebouwen van een alomtegenwoordige brouwerij. ‘Oprichter-eigenaar-directeur’ van het bedrijf, Alphonse Verdigt, is meteen ook peetvader en burgemeester van het dorp. ‘Een godgelijke wijze weldoener’ met een ongezonde machtspositie en een libido, dat net als zijn bier van hoge gisting getuigt. Note weet zijn intrige zo op te bouwen dat de gespannen verhoudingen in het dorp de opmerking uit het begin van het verhaal doen vergeten. De dubbele bodem van waarheid en fictie wordt dun en doorzichtig. Wie niet oplet, zakt er doorheen en waant zich weer kniehoog in het broeierige mengsel van verborgen machtsspelletjes, seksuele schandalen en bekrompen xenofobie. Wanneer die schandalen tijdens een bruiloftsfeest aan de oppervlakte komen, vlucht Alphonse Verdigt naar zijn brouwerij. Daar wordt duidelijk waarom de titel verwijst naar de Venetiaanse brug, vanwaar terdood veroordeelden vroeger

[p. 442]

Joris Note (º 1940) - Foto David Samyn.

een laatste blik op de wereld mochten werpen. Maar tegelijk herinnert het einde van het verhaal hardhandig aan de waarschuwing uit het begin. ‘Nog altijd te veel verbeelding. Het gaat niet om ooms en reuzen, niet om een dorp of een stad, misschien zelfs niet om ouders. Het gaat alleen om iets in mijn hoofd, een spinsel. Deze geschiedenis is nergens anders gebeurd.’

Ook in ‘Het lachpaleis’ wordt het cliché opgerakeld dat kunst de werkelijkheid alleen vertekend kan weergeven. Een bibliothecaris uit een universiteitsstad bezoekt met zijn vroegere therapeute een colloquium over literatuur en psychologie. Tijdens de referaten ergert hij zich aan de overdreven belangstelling voor autobiografische geschriften. ‘Die zijn zo verdacht bloot, misleidend bloot. Van gewicht zijn slechts hun echte werken, die in één spannende beweging hun donkerte verhullen en openbaren.’ Literatuur moet fungeren als de spiegels in een lachpaleis, die door hun vervormend effect de lichamelijke gebreken zowel maskeren als accentueren. Zo transformeren ze de werkelijkheid tot een aards inferno van ‘kromme wormen (...) met opengespalkte en verzonken ogen, bonenstaken met vetuitstulpingen op de merkwaardigste plaatsen’. De aandacht voor het misvormde en het onvolmaakte vormt een rode draad door de verhalen. Standbeelden missen ledematen of symboliseren de gruwel van de oorlog. Een trein met pendelaars zorgt voor een danteske rit vol afkeer en walging. En in ‘Het concert’ treedt een zanger op ‘met een aardig gezicht - maar zonder armen, en met kleine handjes, abnormaal korte benen’. Die handicap geeft zijn liefdesliederen een navrante bijsmaak. Maar het publiek is blind voor de groteske spiegel die hij hun voorhoudt. Door dat onbegrip lijkt de zanger op de bultenaar uit het gedicht van Elsschot, - een van de vele intertekstuele verwijzingen die Note ook nu weer in zijn verhalen heeft verwerkt. De collage van citaten, liedjesteksten en zegswijzen vestigt de aandacht op het gekunstelde karakter van de taal, en gaat zo in tegen de vlotte maar vlakke stijl van veel hedendaags proza. Toch is het jammer dat Note zich voor zijn intriges niet buiten de grenzen van het bekende heeft gewaagd. De verhalen in Kindergezang doen hierdoor erg gezapig en braaf aan. Voor mij mag Note zijn teksten wat vaker voor de lachspiegel houden, zodat hij in zijn volgende bundel wat grilliger, gedurfder en daardoor ook boeiender uit de hoek komt.

Gwennie Debergh

joris note, Kindergezang, De Bezige Bij, Amsterdam, 1998, 146 p.