Ons Erfdeel. Jaargang 42

Naar een nieuw Jaar van de Klaproos?
Maurits Coppieters ziet Vuur in de Verte

Maurits Coppieters is koortsachtig bezig aan een boek dat in het voorjaar 2000 moet verschijnen. Het zal Het vuur in de verte gaan heten. In de ontworpen hoofdstukken komen veel thema's terug die hij in de voorbije tien jaar heeft aangesneden in teksten en projecten. Het gaat over zijn utopie, hoop en engagement in de aflopende 20ste eeuw, die hij laat aanvangen in 1920, zijn geboortejaar. Het laatste hoofdstuk, het negende, wordt een traktaat over de hoop, getemperd door veel wijsheid en ervaringen. Met ‘Het Rotsblok van Sisyphus’ verwijst de titel van het hoofdstuk naar het essay van Albert Camus, ‘Le Mythe de Sisyphe’, geschreven in het donkere oorlogsjaar 1942, toen Coppieters te Gent afstudeerde als historicus en kort daarna als werkweigeraar moest onderduiken. Camus hield ons daarin voor dat ‘la lutte elle-même vers les sommets suffit à remplir un cœur d'homme. Il faut imaginer Sisyphe heureux’. De marxistische linkerzijde stond lange tijd kritisch-afwijzend tegenover Camus' betoog dat de liefde voor de mensheid gevaarlijk kan zijn als die niet getemperd wordt door de liefde voor de mensen, en dat de ‘noodzakelijke’ voortgang van de geschiedenis nooit de schending van fundamentele ethische regels kan goedpraten.

In Sienjaal, de denktekst over politieke hernieuwing die Coppieters samen met Norbert De Batselier lanceerde in 1996, stond dit Camusiaanse denken, deze terugkeer naar een waardesocialisme opnieuw voorop. De Batselier vond er o.m. een houvast in de ideeën van Hendrik de Man uit de jaren '20. Voor Coppieters waren de denkbeelden van het nieuwe radicaal-democratische project zijn vertolking van een religieus-socialisme dat evenzeer zijn wortels vond in het interbellum, toen een Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk in 1932 En toch schreef: ‘Daarom is nu de tijd niet alleen verscheuring/ o broeder - neen hij is voor U en mij/ vol hoop van heeling, vol kracht van opbeuring/ vol maning: dat vooral - en in zijn dubbele kleuring/ speelt naast het stervend, een jong wereldtij.’

In december 1987 werd aflevering 111 van het tijdschrift Kruispunt volledig gevuld door Het Jaar van de Klaproos. Noten onder het Kalenderblad, 14 mei 1920, een autobiografisch en politiek-literair essay van Maurice

[p. 307]

Coppieters. De eerste inspiratie ertoe was wellicht de badinerende eruditie van een historicus-politicus, die terugblikt op zijn geboortejaar: een losse bronnenverkenning van de familie, het dorp, het milieu, de wereld waarin Maurice Pierre Antoine Coppieters geboren werd op 14 mei 1920 in de Westerstraat 20 te Sint-Niklaas.

Maurice was de jongste zoon van zeven en kwam uit een kleinburgerlijk bediendengezin. Hij was genoemd naar oom Maurice, aan de IJzer gesneuveld in 1917.

Halverwege het essay begint Coppieters zich vast te bijten in de contradictorische heftigheden van een revolutionair nieuwe tijd, zoals velen die periode rond 1920 zagen en zoals hij dat zelf met toenemende betrokkenheid ontdekte. Zo werd dit kleine essay een eerste voorproef van een diepere peiling.

De Feesten van Angst en Pijn van Paul van Ostayen werden ook Coppieters' gedachte- en gevoelswereld op het einde van de 20ste eeuw. De brief die Van Ostayen op 25 maart 1920 vanuit Berlijn aan Kamiel Huysmans schreef, werd - mutatis mutandis - ook zijn brief in de brede sociale context van zijn tijd.

Zo verschenen in de nrs. 150 en 151 van Kruispunt (1993) verder uitgewerkte essays, telkens met het tijdsbaken 1920 als uitgangspunt. Een vierde deel, Als in een spiegel, verscheen in 1997 als apart boekdeel. Van het geplande Het Vuur in de Verte wil Coppieters een vijfde, afrondende synthese maken.

Als in een spiegel is opgedragen aan August Vermeylen en François-L. Ganshof. Voor Vermeylen is de band duidelijk. Als medeoprichter van Van Nu en Straks in 1893 leverde Vermeylen het bewijs dat er ook een Vlaamse intelligentsia groeide, die op hetzelfde niveau als ‘La Jeune Belgique’ of ‘La Société Nouvelle’ België op het spoor zette van cultureel vernieuwend kosmopolitisme. Met zijn ophefmakende essay uit 1896, ‘Kritiek der Vlaamse Beweging’, legde hij bovendien het verband tussen de Vlaamse Beweging en de grote maatschappelijke emancipatiestroom in Europa. En Vermeylen werd in 1930 ook de eerste rector van de vernederlandste Gentse universiteit, concreet resultaat van een lang en moeizaam gevecht.

Ganshof was zijn promotor bij zijn met de Jules Persynprijs bekroonde studie over de Middeleeuwse Ridderschap, een cultuurhistorische verkenning. Het werd in 1948 uitgegeven als een bewerkt essay, waarin de vermenging duidelijk was tussen de strenge mediëvist van de Gentse historische school en de jeugdleider, die verbondssecretaris van het Vlaams Verbond van Katholieke Scouts (V.V.K.S.) was geworden.

Het ging dus niet enkel om een studie over de overgang van het baronnen- naar het ridderrecht. Coppieters wou ook een stuk bieden ter lering aan de jeugdbeweging in Vlaanderen.

Zijn essays over ‘Het Jaar van de Klaproos’ vertonen evenzeer die vermenging van ontmaskerende eruditie en hartstochtelijk engagement. Hij wou immers een rijke bloemlezing commentariëren van een zeer bijzonder ogenblik van de Vlaamse geschiedenis.

Zo is het een stuk alternatieve geschiedschrijving geworden, dat hij niet moraliserend maar wel hartstochtelijk invult met honderden visionaire boodschappen uit 1920, die in de loop van de 20ste eeuw verkleurd, verminkt en verwrongen raakten, maar die hem vandaag nog kracht en inspiratie geven. Hij vindt er een eigentijdse ridderschap in van Vlaamse zelfstandigheid en Vlaamse creatieve kracht. Die kracht ligt niet in het enige, eigen volksgelijk, maar moet dienen als een ‘Sienjaal’ voor maatschappelijke herbronning van de problemen en noden van de hele wereld, waarvan Vlaanderen deel uitmaakt. Het is een onderdompeling van hoog intellectueel gehalte geworden, die Coppieters persoonlijk ging ervaren als een soort initiatietocht. Het is een initiatie in de verbazingwekkende chaos in de culturele en maatschappelijke perspectieven van kort na ‘la grande guerre’: een chaos en een drang naar orde en/ of vernieuwing, die zelden zo veelzijdig en contradictoir was. Hij vond er een initiatie in de geesteswereld van tientallen jonge Vlaamse intellectuelen en kunstenaars, die Vlaams-radicaler dan ooit op die naoorlogse tijd reageerden. Het was dan echter wel een Vlaams-radicalisme dat nooit voordien zo verbonden was met het kosmopolitisme van revolutionaire idealen en hoop en misschien ook daarom botste, omgebogen of vermengd werd met cynisme, surrealisme en ongenadige afwijzing.

De term initiatie is op zijn plaats, omdat het in essentie betekent dat men er geen objectief-accuraat verslag van kan geven. In dat ‘Jaar van de Klaproos’, van deel 1 tot 4, moet

[p. 308]

men dus lezend zelf de initiatie ondergaan, zelf meeproeven van Van Ostayens Sienjaal en van de vele signalen van Van Ostayens tijdgenoten, zoals die van liefde, gerechtigheid, vrede, Vlaamsgezindheid, internationalisme, humanisme, communisme, anarchisme, geloofsbeleving of mystiek.

In het vierde deel Als in een spiegel mindert Coppieters enigszins vaart in deze caleidoscopische zoektocht, omdat hij er, scherper vraagstellend, de remmende factoren en tegenkrachten opzoekt.

Hij citeert er vele keren P.J. Bouman, die in zijn Cultuurgeschiedenis van de 20ste eeuw met de ‘gelijktijdigheid van het ongelijktijdige’ de gang van zaken in het interbellum en, na het monster van de Tweede Wereldoorlog, ook die in de tweede helft van de 20ste eeuw opzoekt.

Het gaat om remmende factoren en tegenkrachten, of ook om de grote verscheidenheid van dynamische processen, die het Vlaams-radicalisme van velen heeft versterkt of heeft doen verwateren.

Een interessant en centraal thema hierin is de vaderlandsliefde, een begrip dat in het laatste kwart van de 19de eeuw zijn intrede doet op het moment dat ook de grote sociale stormen opstaken. En het was eveneens een begrip dat na de Eerste Wereldoorlog, zowel meer beladen als meer vervalst, een rol bleef spelen in de maatschappelijke situatie van ons land.

De complexiteit van deze vervalsing illustreert Coppieters met Pirenne, die hij instemmend volgt wanneer hij in zijn rectorale redevoering uit 1920 stelt dat een staat niet beoordeeld moet worden op zijn machtsontplooiing, maar wel op zijn bijdrage aan de civilisatie. Het was bovendien een waarschuwing tegen elke vorm van nationalisme, staatsnationalisme zowel als volksnationalisme. Het alternatief was een universele conceptie van de geschiedenis ‘dans laquelle chaque peuple, au lieu d'apparaître comme le centre du monde, n'apparaît que comme le collaborateur de la civilisation générale, et, au lieu d'être apprécié en fonction de sa propre grandeur, l'est pour la part qu'il a prise à la grandeur de l'humanité’.

Maar, stelt Coppieters, hoever stond de pragmatische Belgische realiteit af van deze verheven beschouwing?

Hoe konden dan Pirenne en zovelen van zijn Belgische collega's de eis tot vernederlandsing van de Gentse universiteit bestrijden met de meest onwaarschijnlijke argumenten en verwijten, zoals die van ‘flaminboches’? De realiteit was dus een verenging en vervalsing van de Belgische vaderlandsliefde, die bij velen leidde tot absolute afwijzing van het gezag van de Belgische staat, met alle gevaren en gevolgen van het woord absoluut. In de mate dat Belgisch patriottisme een dekmantel werd van Franstalige overheersing doken immers heftige vragen op naar de mate van verzet tegen deze staat.

Die vragen, het uitkristalliseren ervan tot een politieke tegenkracht, hebben de rest van de geschiedenis van het interbellum in hoge mate mede bepaald. Dit uitkristalliseren heeft helaas ook met zich meegebracht dat die prachtige context van internationale crisis en bezinning, zoals Coppieters die beschreef in de vorige delen, verloren ging. Een verenging van het vijandbeeld bood geen ruimte meer om de rol en de mogelijkheden van politieke partijen en bewegingen te onderscheiden.

Zij werden versimpeld tot ‘de gehate kleurpartijen’. Een verenging van het vijandbeeld liet tenslotte geen ruimte meer om de fundamentele waarden van een parlementaire democratie te onderscheiden.

Radicaal anti-belgicisme ging weldra ook hand in hand met antidemocratisch ressentiment.

Meteen waren ook de meest fundamentele opties van een voor de hand liggende staatshervorming, i.c. het federalisme, verhypothekeerd. Zij werden trouwens van alle kanten verhypothekeerd, omdat helaas ook veel Franssprekende en Fransschrijvende intellectuelen voor wie de Vlaamse kwestie ‘une question de justice’ was van de scène verdwenen. Zoals zo veel van de scène verdween. Zoals zoveel op de scène van rol veranderde.

Terecht pleit Maurits Coppieters er dus voor dat het Belgisch nationalisme grondiger bestudeerd zou moeten worden in de context van de moderniteit of het niet willen vatten van de moderniteit vlak na de Eerste Wereldoorlog. Het was zoals de grote Labrousse schreef: ‘l'accélération de l'histoire ne doit pas nous faire trop sous-estimer la lenteur de l'histoire’.

Het werd zoals de laatste regels in Maurits Coppieters' essay: ‘De weg naar uitzichtloosheid en verkeerde keuzes lag open. Een mijnenveld tussen twee wereldoorlogen.’

[p. 309]

Met ‘Het Jaar van de Klaproos’ heeft Maurits Coppieters geen nieuwe geschiedenis van de Vlaamse Beweging geschreven. Dit is ook allerminst zijn bedoeling geweest.

Begonnen als een zingevend badineren over de maatschappelijk en cultureel minder bekende facetten van zijn geboortejaar 1920, is die onderdompeling allengs een duik geworden in de diepste wateren van de culturele geschiedenis van Vlaanderen op een zeer bijzonder, onomkeerbaar moment van die geschiedenis. Er zijn inmiddels ontelbaar veel boeken geschreven over de gevolgen van dit moment. Gezien de aard, de extreme aard van die gevolgen zijn we allemaal, elk vanuit onze eigen hoek slecht en moeizaam losgekomen van een aantal clichés, van het grote gelijk en het grote ongelijk over wat sindsdien gebeurd is. In de inleiding van deel 2 schreef ik hoe prachtig het is dat een participant als Maurits Coppieters na zo'n rijkgevulde levenstocht de morele koorts en de maatschappelijke verontwaardiging bruisend aan het werk laat, weg van de clichés, weg van de oude verklaringen over het grote gelijk of het grote ongelijk, en dat hij precies daarom een bijzondere rol speelt in de politieke vernieuwingsprojecten.

Op een ogenblik dat voor de meeste politieke bewegingen de vooruitgangsidee versmald is tot voortgang, tot een soort politiek paniekvoetbal waarbij opgejaagde politici opboksen tegen opgejaagde journalisten, is Maurits Coppieters een bewonderenswaardige uitzondering. ‘Herverkaveling betekent voor mij niet een zoektocht naar loslopende volksvertegenwoordigers, maar het creëren van een echt nieuw politiek landschap, noem het een Extreme Rechtvaardigheidspartij’, stelde hij in een interview voor Humo (1 september 1994).

Het is niet moeilijk op de illusies te wijzen van dit utopische standpunt. Het resultaat ervan is nu nog nauwelijks meetbaar in de dagelijkse realiteit van ons politiek gebeuren. Toch mag men het gewicht van zijn vertoog niet onderschatten, zeker niet in Vlaanderen waar een gekwetste sociaal-democratie nog niet de nieuwe adem heeft gevonden die er wel is in onze buurlanden. Dit is niet alleen een probleem van interne aard voor de sociaal-democratie. Het is evenzeer een probleem van de hele politiek-levensbeschouwelijke context in Vlaanderen, waar veel van ons verwrongen verleden onverwerkt en verankerd is gebleven. Daar ligt trouwens ook een deel van de verklaring waarom het Vlaams Blok als maatschappelijk fenomeen in Vlaanderen meer is dan rechts-extremistische formaties in onze buurlanden. Het draagt immers een dubbele recruterings- en/ of invloedsbasis. Een ervan speelt in op de anti-politieke ressentimenten van de bange, blanke man (vrouw), die men in de laagst geschoolde groepen van de bevolking probeert aan te trekken. Het verklaart een zekere mate van succes in de oude stedelijke arbeidersbuurten. Een tweede nestelt zich echter dieper in de middengroepen, die emotioneel ontvankelijk blijven voor een Vlaams-nationaal radicalisme dat, zegt Coppieters, de op democratische wijze geboekte vooruitgang bewust verzwijgt, verloochent of verdacht maakt en daarom een gevaarlijke brug te ver gaat in het imago van de zuivere houding, die pleit voor totale Vlaamse onafhankelijkheid.

Ook en vooral zelfs in die richting zit een diepgewortelde ‘demonisering’ van het socialistische erfgoed, dat inderdaad zo lang en dominant in de Belgische context gedijde. Dat was al zo in het Jaar van de Klaproos, 1920, nog vóór de rechts-radicale deviaties van een flink deel van de Vlaamse Beweging. Dit is steeds minder zo sinds 1978, jaar van de splitsing van de unitaire Belgische Socialistische Partij (B.S.P.), maar mentale klimaten zijn taai en inert. Wat Coppieters' echte bijdrage zal zijn om deze oude ‘demonisering’ en inertie te helpen doorbreken, is dus een open maar hoopvolle en boeiende vraag. Vlaanderen kan pas een volwassen politiek landschap worden in het Verenigde Europa, wanneer vele bladzijden van een goed deel van onze geschiedenis - bijvoorbeeld die van vaderlandsliefde en collaboratie - worden omgedraaid. Worden omgedraaid, niet uitgescheurd, schrijft Coppieters. Ik heb als hoogleraar-historicus tussen ca. 1975 en vandaag tientallen verhandelingen begeleid over deze fenomenen. Zij sterken mij in de overtuiging dat bij een jonge generatie intellectuelen het materiaal wetenschappelijk en mentaal ruim aanwezig is om de bladzijden om te draaien. Ere aan Maurits Coppieters, die er met zijn bijna 80 jaar de katalysator van is.

Herman Balthazar

maurits coppieters, ‘Het Jaar van de Klaproos. Noten onder het kalenderblad’, in Kruispunt, 111, XXVII, december 1987, 80 p.

maurits coppieters, ‘De Republiek van de Menselijkheid 1920. Het Jaar van de Klaproos. Deel 2’, in Kruispunt, 150, XXXIV, maart 1993, 182 p.

[p. 310]

maurits coppieters, ‘Van de profundis naar opstanding 1920. Het Jaar van de Klaproos. Deel 3’, in Kruispunt, 151, XXXIV, maart 1993, 152 p.

maurits coppieters, Als in een spiegel. Het Jaar van de Klaproos. Deel 4, Perspectief Uitgaven vzw, Antwerpen, 1997, 111 p.

maurits coppieters en norbert de batselier, Sienjaal. Radicaal-democratisch project, Icarus, Antwerpen, 1996, 214 p.