Ons Erfdeel. Jaargang 42

Geschiedenis van de Nederlandse taal

Nadat (te) lange tijd de Geschiedenis van de Nederlandse Taal (1952⁵) van C.G.N.de Vooijs als standaardwerk m.b.t. de geschiedenis van het Nederlands gegolden had, zijn we in het laatste decennium op niet minder dan vijf handboeken over dezelfde thematiek vergast. (1) Het laatste in die reeks vormt het hier te bespreken werk, waarvan ik maar meteen zal zeggen dat het veruit het uitvoerigste (697 blz.) en het volledigste is. Het bevat een schat aan wetenswaardigheden over de geschiedenis van onze taal en het is het eerste handboek waarin de externe (2) en de interne (3) taalgeschiedenis samen zo grondig behandeld worden.

Uit het Woord Vooraf blijkt dat het werk vooral voor vakgenoten-neerlandici geschreven is en de lectuur bevestigt dat: vaak is heel wat voorkennis verondersteld en veel vaktermen worden zonder enige toelichting gebruikt. Wie meer een ‘leek’ in het vak is, zal wellicht nog het best ‘bediend’ worden door Het verhaal van een Taal (1994) van De Vries-Willemyns-Burger.

Het boek is ingedeeld in tien hoofdstukken, waarin volgens een vrij vast schema een externe taalgeschiedenis en de interne taalontwikkelingen (deze laatste nog opgedeeld per component: fonologie, morfologie, syntaxis en lexicon) behandeld worden:

1.	Inleiding
2.	Oudnederlands (tot circa 1200)
3.	Vroegmiddelnederlands (circa 1200-1350)
4.	Laatmiddelnederlands (circa 1350-1550)
5.	Vroegnieuwnederlands (circa 1550-1650)
6.	Nieuwnederlands (circa 1650-1880)
7.	Nieuwnederlands (circa 1880-1920)
8.	Nieuwnederlands (circa 1920 - nu)
9.	Nederlands in België (18de eeuw - nu)
10.	Afrikaans

Dit compendium van het historische weten over onze taal is geschreven door een collectief van ongeveer twintig auteurs onder de hoede van een vierkoppige eindredactie (Van den Toorn, Pijnenburg, Van Leuvensteijn en Van der Horst) en hiermee hangen de zwakke punten van dit werk samen. Volgens het Woord Vooraf dienden de auteurs zich wel aan de hierboven geschetste algemene structuur voor elk hoofdstuk te houden, maar verder heeft ‘iedere auteur veel vrijheid gehad en men heeft van deze vrijheid ruimhartig gebruikgemaakt’. M.a.w. de eindredactie heeft niet of toch ruim onvoldoende gedaan wat ze had moeten doen, nl. aansturen op meer gelijkheid van uitwerking en ervoor zorgen dat leemtes,

[p. 302]

overlappingen en inconsistenties in een tweede ronde weggewerkt werden.

Wegens plaatsgebrek illustreer ik deze manco's hieronder telkens slechts met één of ten hoogste twee voorbeelden:

(1) Te ongelijke uitwerking van sommige aspecten

Zowel kwantitatief-proportioneel als inhoudelijk is per hoofdstuk het deel over de externe taalgeschiedenis het heterogeenst uitgewerkt: van vijf blz. (pp. 37-42) door Quak over de Oudnederlandse periode (toch erg cruciaal voor de wording van het Nederlands, zie Goossens 1996) tot 46 blz. (pp. 227-272) bij Van Leuvensteijn over het Vroegnieuwnederlands.

In zijn behandeling van het Nederlands in België (hfst.9, pp. 563-595) beperkt Geerts zich zelfs bijna volledig tot de externe taalgeschiedenis, alsof er over de interne ontwikkelingen niets substantieels te zeggen viel.

Ook inhoudelijk zijn de paragrafen over de externe taalgeschiedenis erg ongelijkmatig uitgewerkt: terwijl b.v. Willemyns in hfst. 4 over Laatmiddelnederlands (terecht) heel veel aandacht besteedt aan de taalsociologische en sociolinguïstische aspecten van taalverandering, valt de externe geschiedenis van het Vroegnieuwnederlands (= hfst. 5) van Van Leuvensteijn bijna helemaal samen met vaderlandse geschiedenis en bij Van Driel (hfst. 6 over Nieuwnederlands) komt het hoofdaccent zelfs te liggen op de geschiedenis van de Nederlandse taalwetenschap.

(2) Overlappingen

Sommige aspecten van de Nederlandse taalgeschiedenis worden in diverse hoofdstukken door verschillende auteurs op een erg redundante manier overgedaan. Ik denk hier vooral aan de diftongering van Mnl. ii en uu tot sluitende diftongen (op p. 86 door Pijnenburg e.a. ten onrechte stijgende diftongen genoemd), de deflexie en het ontstaan van de subjectsaanspreekvorm U. Dat zijn allemaal processen die zich in de diverse streken best over diverse perioden uitgestrekt kunnen/zullen hebben, maar ze verdienen daarom nog niet zo'n brokkelige behandeling.

(3) Leemtes

Anderzijds heeft het gebrek aan coördinatie er ook toe geleid dat sommige bijzonder cruciale en interessante aspecten van onze taalgeschiedenis helemaal onbesproken blijven: zo b.v. het ontstaan van de taalgrens in de Oudnederlandse tijd en de opkomst van Dietse teksten in de Vroegmiddelnederlandse periode. Dat laatste (nl. lange tijd bijna geen teksten in de volkstaal en plots een ‘massale’ productie) vraagt om een verklaring vanuit maatschappelijke en taalsociologische veranderingen, waarnaar in dit boek helaas niet verwezen wordt.

(4) Inconsistenties

Sommige aspecten van de Nederlandse taalontwikkeling worden door (de) diverse auteurs niet alleen redundant maar ook inconsistent behandeld. Het is het goed recht van die auteurs om een verschillende visie op sommige taalveranderingen te hebben, maar de lezers hebben evenzeer recht op een minimale verwijzing naar die andere visie(s). Zo gaat de diftongering van Mnl. ii en uu volgens Pijnenburg (p. 86) en Van Leuvensteijn (p. 281) uit van een ‘tweetoppige uitspraak’ met dissimilatie en verwijding van het eerste element, volgens Willemyns (p. 216) was er eerst verwijding en vervolgens diftongering.

In hfst.3 mag Pijnenburg (p. 81) schrijven dat Mnl. oo de voortzetting is van zowel Gm. au (b.v. oog) als Gm. o, (b.v. boog), terwijl Van Leuvensteijn (hfst. 5, p. 285) terecht pas in het 17de-eeuwse Hollands ‘scherplange’ en ‘zachtlange’ oo laat samenvallen.

Naast deze structurele gebreken vertoont dit overigens erg informatierijke handboek ook nog wel wat puur individuele onvolkomenheden, maar plaatsgebrek belet me om daarop in te gaan. Uit het hfst. over het Nederlands in België na 1830 van Geerts pik ik er echter toch nog twee die me na aan het hart liggen:

(1) Op p. 585 beweert Geerts ten onrechte dat de fonetische standaardisering in Vlaanderen ‘in belangrijke mate een autonome (curs. J.T.) Zuid-Nederlandse, hoofdzakelijk Brabantse aangelegenheid’ was. Allerlei recent onderzoek leert ons dat Vlaanderen begin 20ste eeuw vooral geopteerd heeft voor aansluiting bij de toenmalige Noord-Nederlandse uitspraaknorm, die in 1934 door Blancquaert in zijn bekende Uitspraakleer vastgelegd werd en sedertdien in Vlaanderen behoorlijk aangehouden is.

(2) Geerts heeft (te) weinig oog voor het recente sociolinguïstische onderzoek dat in Vlaanderen buiten zijn eigen Alma Mater uitgevoerd is; anders had hij over het belangrijke fenomeen ‘exogenisme’ heel wat genuanceerder kunnen schrijven.

[p. 303]

Het meest te betreuren aan het hier besproken handboek zijn echter de structurele manco's, waarop hierboven gewezen is. Elk hoofdstuk apart is de geïnvesteerde centen én de lectuur zeker waard, maar het blijft toch allemaal fragmentair. Ook na grondige lezing blijft b.v. de student-Nederlands met een aantal algemene (maar essentiële) vragen zitten als:

-	Wat is nu het wezenlijke in de wording van het Nederlands?
-	Wat zijn de essentiële bouwstenen van het AN en hoe Hollands zijn die? (Hoe is b.v. de ‘ontingweonisering’ van het AN te verklaren?).

Voor een homogene(re) behandeling van de externe taalgeschiedenis zou het alvast goed zijn dat de periodisch werkende auteurs van (ongeveer) hetzelfde concept van ‘externe’ taalgeschiedenis uitgaan. Voor de ‘interne’ taalgeschiedenis zou het m.i. dan weer beter zijn dat de auteurs niet per periode maar per component (fonologie, morfologie, enz.) aangetrokken/geselecteerd worden. In de huidige versie is alleen de syntaxis over een groot deel van de tijdsas door één auteur (nl. Van der Horst) uitgewerkt en dat heeft de coherentie zeker niet geschaad, al moet ik hier helaas aan toevoegen dat ook de stukken syntaxis synthese missen (b.v. vanuit de vraag of het aandeel van semantisch/syntactische/ pragmatische factoren in de Nederlandse woordvolgorde door de eeuwen heen gewijzigd is of niet, en zo ja: in welke richting en met welke effecten).

Dit handboek bevat een aantal erg informatierijke hoofdstukken uit de geschiedenis van het Nederlands, maar het mist een lijn (of lijnen).

Johan Taeldeman

Geschiedenis van de Nederlandse taal, onder redactie van M.C. van den Toorn, W.J.J. Pijnenburg, J.A. van Leuvensteijn en J.M. van der Horst, Amsterdam University Press, Amsterdam, 1998, 697 p.