Ons Erfdeel. Jaargang 42

Bernard Haitink zeventig
‘Ik ben niet zo beroemd’

‘Dus morgen het ere-doctoraat, wat ik toch een vrij emotionele zaak vind. Amsterdam, geboortestad, school en opleiding (-), daarna de Concertgebouwtijd, begonnen al in '56, de vaste verbintenis, eerst met Eugen Jochum, daarna alleen en tenslotte de scheiding met het orkest in '88, waarvan de laatste jaren vertroebeld werden. Het is dus een soort dubbele eindstreep; ondanks dat er sindsdien zoveel deuren voor mij zijn opengegaan (Berlijn, Wenen, Boston en straks Salzburg) gaat het me toch ergens aan het hart het orkest hier niet meer te dirigeren. Het zij zo’.

Deze woorden schreef dirigent Bernard Haitink (hij werd op 4 maart 1999 zeventig jaar) in het ‘Hollands Dagboek’ van NRC Handelsblad, op 13 januari 1990. Negen jaar later is er van weemoed geen sprake: hij dirigeert ‘zijn’ Concertgebouworkest nu als eredirigent, een titel die hem dit jaar werd verleend. Nooit eerder in de 110 jaar van het bestaan van dat orkest kreeg iemand een dergelijk predicaat. Het betekende een volledige erkenning van zijn verdiensten in 25 jaar als chef-dirigent van het inmiddels Koninklijke Concertgebouworkest. Tot 2002 zal Haitink per jaar twee weken het orkest leiden. Tot 2002 duurt ook zijn contract als Music Director van het Londense operahuis Covent Garden, waar hij die functie sinds 1986 vervult.

Een operahuis dat zo ongeveer in ontbinding verkeerde - geen geld, toch verhuizen, verkleining van het orkest en nog meer voor elke dirigent hoogst irritante zaken - zodat Haitink daar vorig jaar zijn ontslag aankondigde. Maar haastige positieve handreikingen en verklaringen van goede wil deden hem dat ontslag weer intrekken. Veel ongewild drama daar in Londen, maar de loyaliteit prevaleerde en zo zal Bernard Haitink zijn liefde voor de opera verder kunnen belijden.

Op 7 november 1956 maakte de toen 27-jarige Haitink zijn debuut bij het Concertgebouworkest, als invaller voor de ziek geworden Giulini. Hij was toen chef van het Radio Filharmonisch Orkest. Drie jaar later overleed in het harnas de zeer beminde Eduard van Beinum (opvolger van Willem Mengelberg) en het leek erop dat Haitink, die door Van Beinum al als een soort kroonprins werd beschouwd, Amsterdam zou leiden. Maar dat gebeurde pas vier jaar later.

Op 17 april 1988 gaf Haitink zijn laatste concert met het Concertgebouworkest tijdens het Eeuwfeest van Gebouw en Orkest. Uitgevoerd werd de Symfonie der Tausend (de Achtste) van Gustav Mahler, met 591 zangers en musici op de planken. Maar eigenlijk had Haitink al tijdens de Kerstmatinee op 26 december 1987 met een subtiel, maar daardoor niet minder emotioneel gebaar, een dramatische streep onder de samenwerking gezet. Hij liet aan het slot van de Negende van Mahler zijn dirigeerstokje vallen. Jarenlang had hij in het raam van de Europese Kerstmatinees talloze symfonieën van Mahler uitgevoerd, door wisselende tv-regisseurs gadegeslagen en door het Europese publiek nauwgezet gevolgd en hogelijk bewonderd. Haitink gruwde weliswaar van camera's, maar hij wist ook hoe belangrijk

[p. 290]

Bernard Haitink (º1929) - Foto Michael Ward.

deze evenementen waren en het kwam steeds weer tot optimale samenwerking met de equipes. Géén camera had overigens dat vallende stokje gevangen, daarvoor was alles te veel geprogrammeerd.

Zoals Haitink in Amsterdam zijn onuitwisbare stempel had gezet met Mahler en Bruckner - maar er was natuurlijk veel meer - zo koos hij in in de afgelopen jaren voor veel Wagner in Covent Garden, live maar ook op de plaat. Zeer veel lof oogstte hij met de complete Ring des Nibelungen, maar ook met Richard Strauss (Rosenkavalier), Verdi (Don Carlos), Mozart (de drie Da Ponte opera's) en Shostakovich. Hij bouwde het orkest om tot een waar symfonisch ensemble, balletmuziek kwam hoog in het vaandel en aparte concerten werden een novum in het Londense muziekleven. Opera-ervaring had Haitink al voor zijn benoeming in '86 opgedaan in Glyndeboure; niet in Nederland, waar hij nog nooit een opera heeft uitgevoerd, tot op de dag van vandaag.

Haitink werd wel eens verweten geen interesse voor eigentijdse muziek te hebben. Vooral na het aantreden van zijn opvolger in Amsterdam, Riccardo Chailly - die het orkest had ‘veroverd’ met zijn aanpak van contemporaine muziek - viel te horen dat het orkest museaal tewerk ging en zich eens wat meer op de avantgarde diende te richten. Er werd toen volledig aan het feit voorbijgegaan dat Haitink in de concertzaal niet alleen muziek van Ketting, Schat, Pijper, Diepenbrock, Olthuis, Bon en Flothuis had gebracht, maar ook van Takemitsu en Yves, om slechts enkelen te noemen. Zeker, Mahler en Bruckner, maar óók Debussy en Ravel, daarmee de lijn-Van Beinum voortzettend. ‘Laat Chailly niet denken dat hij als eerste het Concertgebouworkest deze kwaliteiten heeft bijgebracht’ zo schreef de Haagse muziekcriticus Aad van der Ven onlangs nog terecht.

Over zulke zaken heeft Haitink zich zelf nooit uitgelaten. ‘Mensen zeggen dat ik zo bescheiden ben. Dat ben ik natuurlijk niet, anders was ik helemaal geen dirigent. Ik ben een realist. Ik doe mijn werk. Dirigenten die hun eigen roem in scène zetten, dat pathos van een Von Karajan, daar moet ik om lachen. Daar ben ik toch te veel Hollander voor. En ik ben ook helemaal niet zo beroemd als een popster’ (NRC Handelsblad, 28 augustus '98).

Haitink heeft meer dan tweehonderd opnamen gemaakt. Prijzen, onderscheidingen en ere-doctoraten werden hem royaal toegekend. Het Amsterdamse Concertgebouw organiseert ter gelegenheid van zijn zeventigste een Carte blanche serie. Hij dirigeert orkesten waar hij veel mee werkte. In november '98 leidde hij de Wiener Philharmoniker, in februari dit jaar de Staatskapelle Dresden, op 13 maart 1999 was het Koninklijk Concertgebouworkest aan de beurt, op 5 mei is het de Berliner Philharmoniker (hij was daar na '88 bijna chef geworden, maar Abbado kreeg één orkeststem meer) en op 29 juni staat hij voor het Radio Filharmonisch Orkest met een integrale uitvoering (concertant, dat wel) van La Damnation de Faust van Berlioz. Tenslotte, op 16 augustus 1999, een concert met het European Youth Orchester. Op het programma staat de Zevende Symfonie van Mahler.

Jan Rubinstein