Ons Erfdeel. Jaargang 42

Een gemankeerd Hooglied

In Vrouwen, jaloezie en andere ongemakken, een in 1996 verschenen bundel essays en dagboekbladen, brengt H.C. ten Berge een moeizame liefdesgeschiedenis uit zijn jeugd ter sprake. Een belangrijke oorzaak van de strubbelingen tussen de geliefden was de jaloezie van het meisje op zijn creativiteit. Bovendien vervulde haar stiefvader een, niet nader gespecificeerde, ‘negatieve rol in haar vroege puberteit’

Dit autobiografische materiaal lijkt Ten Berge te hebben gebruikt voor zijn roman De jaren in Zeedorp. Deze ‘episodische vertelling’, zoals het boek in de ondertitel wordt genoemd. draait om de liefde tussen Edgar Moortgat, ook de hoofdfiguur in Ten Berges vorige roman, Het geheim van een opgewekt humeur (1986), en Marie-Louise Aptekman. Edgar staat aan het begin van zijn ontwikkeling tot schrijver. Muziek en poëzie beheersen zijn leven, evenals dat van zijn vrienden in Zeedorp, dat gelijkenis vertoont met Bergen in Noord-Holland. De tekst van de roman is dan ook doorspekt met dichtregels, vooral van Lucebert, meestal aangeduid als ‘de dichter’. Een hommage aan deze in 1994 overleden inwoner van het dorp aan zee en tegelijk een manier om het poëtische klimaat van de jaren vijftig, de tijd van handeling, op te roepen. Zoals Edgar van Louise houdt, houdt zij van hem, maar toch blijft zij een zekere afstand bewaren. Een seksuele relatie komt niet tot stand en de jeugdliefde bloedt tenslotte dood.

De bijzondere betekenis die Louise voor

H.C. ten Berge (º1938) - Foto Roeland Fossen.

Edgar vertegenwoordigt, komt tot uitdrukking in de wijze waarop een sculptuur van Marcello Mascherini, ‘Cantico dei Cantici’ (een detail is afgebeeld op het omslag), in de roman is verwerkt. Als Edgar het beeld voor de eerste maal ziet, is hij terstond diep onder de indruk van de ‘twee ranke gestalten, beiden naakt, die elkaar in opperste liefde aanschouwden - zij met achterwaarts gestrekte armen en opgeheven borsten voor hem staand, hij met zijn handen haar hoofd en loshangend haar voorzichtig omvattend’ (p. 79). Bij de eerste fysieke toenadering tussen Edgar en Louise wordt gerefereerd aan deze beeldengroep: ‘Zonder het te weten leunen zij bijna tegen elkaar als in het Hooglied. Edgar heeft zijn handen om haar achterhoofd gevouwen (...)’ (p. 108). Echter, de liefde van Edgar en Louise zal nooit de volkomenheid bereiken van de liefde die bezongen wordt in het Hooglied.

In De jaren in Zeedorp doet Edgar na dertig jaar een poging tot opheldering van zijn relatie met de ongrijpbare Louise. Hij wordt daartoe aangezet door zijn huidige geliefde, Miriam. In de ‘Proloog’ dwingt zij hem speels in de rol van Sjahrazad (beter bekend als Sheherezade), die in 1001 Nacht moet vertellen om in leven te blijven. Afwisselend in de eerste en derde persoon, puttend uit oude brieven en notities, alsook de aantekeningen van Louise, die zij hem kort tevoren heeft gegeven, tracht Edgar zijn verleden te

[p. 276]

reconstrueren. De fragmentarische manier van vertellen laat uitkomen dat het een puzzel betreft waaraan nogal wat stukjes ontbreken. De ervaringen van vroeger zijn door en andere Edgar beleefd dan die van dertig jaar later, zoals ook het motto van de roman suggereert: ‘It was an unforgettable experience... And yet it wasn't my experience at all’ (Ford Madox Ford).

Toch lijkt het verleden zich te herhalen, als Moortgat in de ‘Epiloog’ met Miriam door het decor van zijn jeugdliefde loopt. Zijn relaas heeft zijn uitwerking op haar niet gemist, want hij klaagt dat zij hem de laatste tijd op afstand houdt, reden waarom hij haar met Louise vergelijkt.

De spanning tussen verbeelding en werkelijkheid, die zich aldus doet gelden, vormt sinds zijn eerste gedichten een constante in het werk van Ten Berge. Hij houdt ervan verschillende culturen of tijden met elkaar te laten botsen of fuseren. Van die werkwijze vertoont ook De jaren in Zeedorp de sporen. De reeds gememoreerde vergelijking met het Hooglied stempelt Louise en Edgar tot een mythisch paar. Ook elders wordt gealludeerd op de bijbel, bijvoorbeeld in de scène waarin Louise Edgar onverwachts aantreft op haar vakantieadres. ‘‘Jezus Christus, ben jij het?’ ‘Gij zegt het. Marie’’ (p. 117). Dit lijkt sterk op Mattheus 27:11, waar Jezus antwoordt op de vraag van Pilatus of hij de koning der joden is. Voor Louise is niet zo'n fraaie rol weggelegd. Dit is enkele regels later evenmin het geval, als Edgar rode vlekken ziet op haar hemd: ‘‘Wie mag slurpen van dat rode daar?’ vroeg hij opeens’ (p. 117). Dit is een variant op de vraag die Esau in Genesis 25:30 stelt aan zijn broer Jakob, nadat hij vermoeid van de jacht is thuisgekomen. Hij vraagt om een deel van de linzensoep. Jakob maakt misbruik van de situatie, door de soep af te staan in ruil voor Esaus eerstgeboorterecht.

Interessant zijn ook de verwijzingen naar de Egyptische cultuursfeer. De Egyptische godin Isis wordt vergezeld door schorpioenen. Louise wordt aangeduid als het ‘meisje met staartangel’ (p. 44), de schorpioen die Edgar heeft gestoken (p. 36). Louise belichaamt een mythisch vrouwentype, iets wat nogmaals wordt beklemtoond, als Edgar haar voorbij ziet lopen, terwijl hij in een catalogus van Egyptische kunst een afbeelding bekijkt van een vrouwenkopje uit Thebe. ‘Het gezicht nam de trekken van Marie-Louise aan, intens en warm zoals ze in haar beste ogenblikken was geweest’ (p. 284).

Overigens valt ook hier weer een parallel op te merken tussen Louise en Miriam. De laatste wordt in de ‘Proloog’ met een schorpioen geassocieerd en in de ‘Epiloog’ vergeleken met ‘een kokerjuffer’. Drie decennia eerder was Edgar verrukt door de Egyptische ‘vrouwen met gekokerd haar’ (p. 282).

Over aard en functie van deze verwijzingen valt nog veel te zeggen, maar ik signaleer ook een moeilijkheid: het gebrek aan samenhang met het oppervlakteverhaal. Aanvankelijk is daarin onduidelijk waarom Louise Edgar steeds weer afstoot. Uit haar aantekeningen blijkt dat zij hoopt dat hij haar hardhandig zal aanpakken: ‘Wat ik wil is harde liefde, liefde die mij straft en onderwerpt’ (p. 251). Waarom? Creatieve jaloezie, zoals in de autobiografische geschiedenis waar de roman uit voortkomt, kent Louise niet. Wel wordt gezinspeeld op seksueel misbruik door haar stiefvader (vgl. de ‘negatieve rol’ waarvan hiervoor sprake was). In haar notitieboekje schrijft zij, na een avond die zij heeft doorgebracht met vrienden ‘(Het tarief van de vrijheid na thuiskomst betaald)’ (p. 41). En tegen Edgar zegt zij, bij de overhandiging van haar aantekeningen: ‘Ik was zo machteloos en leefde in de greep van iets dat nooit genoemd mocht worden’ (p. 17). Door deze onthulling wordt de roman gereduceerd tot een psychologisch-realistisch verhaal, dat zich niet laat rijmen met de mythische dimensies ervan. De jaren in Zeedorp krijgt daardoor iets tweeslachtigs. Enerzijds een relaas van een ongelukkige jeugdliefde in de jaren vijftig, compleet met historische achtergronden en achteraf een verrassende ontknoping. Anderzijds een verhaal dat is geënt op oeroude mythen. Een dwingend verband ontbreekt helaas. Het is spijtig, maar De jaren in Zeedorp doet daardoor evenzeer denken aan een gemankeerd Hooglied als de liefde tussen Edgar en Louise.

G.F.H. Raat

h.c. ten berge, De jaren in Zeedorp. Een episodische vertelling, Meulenhoff, Amsterdam, 1998, 288 p.