Ons Erfdeel. Jaargang 42

De routine beschreven

Hoe goed is het voor de literatuur dat schrijvers nog iets anders om handen hebben dan schrijven. De Italiaanse auteur Primo Levi werkte als scheikundige in een verffabriek. Hij puurde uit die scheikunde een wonderlijk boek (Het periodiek systeem) dat Gerrit Krol (1934) zeker graag zou lezen, als hij het al niet gedaan heeft. Krol werkte jaren als computerprogrammeur en systeemanalist bij de Koninklijke Shell en bij de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM).

[p. 270]

Gerrit Krol (º1934) - Foto Werry Crone

In hetzelfde jaar (1998) dat hij een autobiografie publiceerde die hij ‘roman’ noemde (De oudste jongen) verscheen een boekje over zijn leven in de informatica onder de neutrale en laconieke titel 60 000 uur, en dit keer noemde hij het Een autobiografie. Het is moeilijk die genrebepaling anders te lezen dan als een ironische provocatie aan alle schrijvers die naar hun navel staren en zich autobiograaf verklaren. Want Krol heeft het in dit boek alleen over zijn werk. Maar wat een werk.

Hij verrijkte onze letteren met een mooi portret van de pionierstijd van de informatica die nu al prehistorie lijkt en met het verzwegen, onnadrukkelijk vertelde epos van de gaswinning. De Groningse gasbel is de onzichtbare maar aanwezige tegenstander die men tot zijn vriend kan maken als men geduld heeft en het eigenlijke hoofdpersonage van dit boek: een aan de evenaar ontstane, naar het noorden opgeschoven versteende zandzee, die tot heil van het Poldermodel vijf kilometer onder de Groningse grond kookt. Krol noemt de gasinstallaties de nieuwe kerktorens van Europa: monsters zijn het, beulen, krachtpatsers en de poorten der hel.

De systeemanalist stond erbij en keek ernaar. Zelf is Krol een outsider gebleven bij Shell (‘de club van ballen’) en de NAM, een individualist met een eigen agenda en - indien nodig- guerrilla. Hij schrijft mooi over voldoening in het werk, die nooit zelfvoldaanheid wordt, omdat men weet hoeveel tasten in het duister en trial and error, de enkele successen bepalen die je uiteindelijk overkomen. Succes is overigens een golf. Je kan maar één keer een sterke, hoge golf zijn en lang uitlopen op het zand. Maar toch is er de stille trots bij het gepresteerde werk: wapperende vlaggen zien op de Grote Markt in Brussel, en denken dat ze deze keer voor jou en je collega's wapperen; naar huis rijden met de zon in het gezicht maar nergens last van hebben ‘omdat men alles ziet’. Er is Toos die, voor ze geautomatiseerd werd, miljarden gulden gewoon uitrekende met een calculator en haar facturen zelf typte. Zonder ooit een fout te maken.

Maar wat de alfa die ik ben bij het lezen van dit boek vooral heeft opgemonterd, is de troostende gedachte dat het in de bèta-sector ook vaak van het toeval afhangt dat dingen totstandkomen; dat de trage raderen van de bureaucratie er ook alles dreigen te vermalen; dat er ook diensthoofden rondlopen die witte snoeren verkiezen boven zwarte (omdat dat moderner overkomt); dat de planners (spreek uit plenners) er eveneens gewichtig doende zijn, ook al leveren plannen zelden iets op; dat het ook maar anything goes is in de computerij; dat er incompetente bluffers op de markt zijn; slimme boeven die olietankers midden op zee administratief verdonkeremanen; dat vele dingen die totaal overbodig zijn gewoon doorgaan en dat er niemand op aangesproken wordt; dat alles ten dode is opgeschreven wat niet door een vlammende gedachte wordt geïnspireerd enz.

Dat Krol kan schrijven, wisten we al. Dat hij accuraat en laconiek observeert en een type neerzet in enkele woorden ook: managers zijn mensen die knopen doorhakken, hoeden dragen, per fiets naar kantoor komen en hun mensen niet tutoyeren. Een plant maakt het gezellig op kantoor? ‘Vooral als hij al maandenlang dood in de pot staat. Teken dat er gewerkt wordt.’ Sinds hij thuis nog de oudste jongen was, was hij al gefascineerd door mooie zinnen. Bij het observeren van vogels vond hij een zinnetje, neergeschreven in het logboek door zijn vriend, als ‘... vloog heen, ons gissend achterlatend’ mooier dan welke vogel ook. Ook in dit boek bots je op zulke zinnetjes die blijven hangen: ‘Vergaderen is een vorm van verval’. ‘Een man die geestdriftig vertelt over zijn werk is zuiver als bronwater’.

[p. 271]

In het voorlaatste hoofdstuk (Was der Fall ist) komen de draden van het boek achteloos samen. Het is Krol altijd te doen geweest om de beschrijving van de werkelijkheid: ‘Wat niet beschreven is, doet niet mee’ heette het al in De oudste jongen, en daar ging het over woorden. ‘Het enige wat wij weten van het gasreservoir Groningen is hetgeen ervan op papier staat’, lezen we hier. Meer nog: ‘Wat niet op papier staat bestaat niet.’ Al jaren draagt de auteur een zinnetje als ‘Elke morgen kwam het lenige meisje Diana de trappen afgerend’ met zich mee. Taal geeft de herhaling en de regelmaat van de handeling weer door ‘elke morgen’. Krol ziet zulke routines graag beschreven want ze houden de wereld draaiend en het leven in gang. Hij doet er niet smalend over. Zo beschreef hij ook uitputtend het informatiesysteem van de NAM in een Data Atlas. Het is zijn meesterproef geworden in de wondere wereld van de informatica. Het idee bezoekt hem in Nigeria op een avond dat het licht uitvalt en een deel van het plafond naar beneden komt: ‘Ik zag de atlas. Ik zag de wereld zoals hij was.’ Uiteindelijk is elk kantoor, elke maatschappij voor Krol een scharnier waar de wereld om draait: ‘In een Data Atlas zie je hoe dat vreemde scharnier werkt en was der Fall ist. Wat er dagelijks gebeurt.’ (Krol haalt dat Duits m.i. uit ‘Die Welt ist alles, was der Fall ist’, de beginstelling van Wittgensteins Tractatus logico-philosophicus: De wereld is alles, wat het geval is. Je kan, Krol lezend, niet anders dan aan deze filosoof denken die in het voorwoord op zijn boek schreef dat wat ‘überhaupt’ gezegd kan worden, duidelijk kan worden gezegd en dat men moet zwijgen over datgene waarover niet kan worden gesproken.)

Een beschrijving veronderstelt afstand, voorwaarde voor overzicht en inzicht. Het model is een gecodeerde afbeelding van de werkelijkheid waarvan de aanblik een esthetisch genot geeft, omdat de werkelijkheid er aan één vorm is onderworpen: ‘De geoloog is, zijn kaarten kleurend met een Caran d'Ache, een kunstenaar die het teveel aan informatie terugbrengt tot een artistiek minimum.’ Je hebt fantasie nodig om samen te vatten en een beetje onprecies te zijn.

De oudste jongen had ook al plattegronden getekend van dorpen waar niemand om vroeg en was geëmotioneerd geraakt door kaarten omdat wie een keer ergens geweest is, op de kaart zichzelf altijd daar ziet zijn. Het is jaren later met de Atlas niet anders.

Als de Atlas (‘waar niemand om had gevraagd’) eindelijk af is (‘Ik bekeek de vellen, zag wat ik een week tevoren vlotjes had geschetst en afgeleverd, vertaald in schoonheid terug’) en de wereld rondgestuurd, mag dit boekje eindigen. Misschien vindt Krol wel dat die Data Atlas rustig naast zijn romans mag staan, want dat zijn ook boeken waar niemand om gevraagd heeft. Boeken waarin de mystiek van het dagelijkse op een vreemde manier ontroert.

Zoals in De oudste jongen waarmee dit boekje een mooi diptiek vormt. Daar beslist de jonge Krol wiskunde te gaan studeren, terwijl zijn vriend boeddhawaarts trekt. Ceylon of Amsterdam? Het is gelukkig voor ons het laatste geworden.

Maar de zestigduizend uur zijn nog niet af. In een epiloog rijdt Krol een jaar nadat hij de NAM verlaten heeft, nog eens richting gasbel, want er zijn enkele problemen met het systeem. Die worden opgelost, op één na. Blijkt dat bij een verandering van machines de Centrale Controle Kamer er de voorkeur aan geeft te blijven werken met de oude, nu eigenlijk verkeerde getallen. Wat nu gedaan?

‘‘Misschien dat de fouten elkaar opheffen,’ suggereerde ik.

Ronda greep de papieren bij elkaar en sloot de boeken.

‘Ik laat het mooi zo.’’ (Slotzin van het boek)

Blijkbaar moet je geluk niet te veel forceren. Als je stuit op wat Levi de ‘vormfout’ noemde, de ondoordringbare, weerbarstige kern van de dingen - kan je je beter wijselijk terugtrekken. Er valt best mee te leven. En ook in de anomalie kan schoonheid schuilgaan. We laten het mooi zo.

Luc Devoldere

gerrit krol, 60 000 uur, Een autobiografie, Querido, Amsterdam, 1998, 114 p.

Zie ook De oudste jongen, Roman, Querido, Amsterdam, 1998, 157 p.