Ons Erfdeel. Jaargang 42

[p. 148]

De Messias van Vlaanderen
Frans van Cauwelaert, 1880-1910

Wie vandaag aan studenten vraagt naar Frans van Cauwelaert loopt veel kans van een koude kennis terug te keren. Nooit van gehoord! Op een ogenblik dat Vlaanderen stilaan de contouren van een zelfstandige staat krijgt, is deze gebrekkige historische kennis meer dan betreurenswaardig. Want Frans van Cauwelaert (1880-1961) is zonder twijfel een van de grote staatslieden die Vlaanderen heeft voortgebracht. Niet zozeer vanwege zijn burgemeesterschap van Antwerpen (1921-1932) of zijn voorzitterschap van de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers (1939-1954), maar vooral vanwege zijn cruciale rol in de vernederlandsing van Vlaanderen in de tussenoorlogse periode.

Publicaties over Van Cauwelaert ontbreken niet dankzij het indrukwekkend archief dat de politicus heeft nagelaten (het grootste deel ervan wordt bewaard in het Archief en Museum voor het Vlaams Cultuurleven te Antwerpen). Op basis van deze verzameling werden reeds enkele stevige publicaties aan Van Cauwelaert gewijd. In 1971 verzorgde Reginald de Schryver een uitgave van het voorlogsdagboek. Mia van Mechelen publiceerde in 1980 een uitgebreide ‘Kroniek van Frans van Cauwelaert’ en verzorgde later eveneens een uitgave van zijn briefwisseling tot 1914. In diverse andere publicaties - vooral over de Vlaamse beweging of de katholieke partij in de tussenoorlogse periode- is Van Cauwelaert een van de centrale figuren. Maar een echte biografie ontbrak.

Wils' belangstelling voor Van Cauwelaert dateert van ca. 1970, toen hij een studie over het activisme tijdens de Eerste Wereldoorlog voorbereidde. In zijn boek Flamenpolitik en activisme (1974) voert hij de Antwerpse volksvertegenwoordiger op als een staatsman met visie, in scherp contrast met de kortzichtigheid van de regering in Le Havre en de koning. Deze voorstelling komt nog geprononceerder naar voren in Wils' grote werk 100 jaar Vlaamse beweging. Centraal in het tweede deel (1985) staat de strijd om het Vlaams minimumprogramma tussen koning Albert en Van Cauwelaert in de jaren twintig.

Enkele jaren geleden begon Wils met een Van Cauwelaert-biografie. Het eerste deel ligt nu op tafel. Het behandelt de periode tot 1910, het jaar waarin de dertigjarige Van Cauwelaert tot volksvertegenwoordiger voor Antwerpen wordt gekozen. Veel aspecten van de jonge Van Cauwelaert waren al bekend, maar de auteur slaagt er toch in dankzij nieuwe bronnen - o.a. een deel van de niet gedeponerde familiepapieren - een duidelijker licht te werpen op diens optreden.

Het boek opent met een typering van het Klein Seminarie van Hoogstraten, waar de boerenzoon uit het Pajottenland dankzij een studiebeurs terecht komt voor zijn humaniora en waarschijnlijk met het oog op een geestelijke roeping. De auteur schrijft over een ‘krampachtig volgehouden religieuze sturing’ (p. 16), zelfs over ‘godsdienstige indoctrinatie’ (p. 25) en het valt op hoe hij ook later in het boek herhaaldelijk de bekrompenheid van de katholieke cultuur en opvoeding hekelt. Maar de schitterende leerling kiest in 1899 niet voor het priesterschap, wel voor het Institut Supérieur de Philosophie van Mgr. Mercier te Leuven. Hij kiest ook voor een engagement in de Vlaamse beweging, want Hoogstraten is niet alleen een. ‘pastoorsfabriek’, het is ook een ‘kweekplaats van flaminganten’ (p. 22). De jonge Van Cauwelaert beleeft er zijn Vlaamse vuurdoop in de commotie rond de Gelijkheidswet (1898) (de wet waardoor het Nederlands naast het Frans als officiële taal voor de wetgeving wordt erkend).

Vanaf de universitaire periode krijgt Van Cauwelaerts biografie vaart. Zij wordt getekend door twee lijnen die elkaar vanaf 1906 kruisen. Er is de politicus in spe en zijn geleidelijke opgang tot voorman in de Vlaamse beweging en er is de universitair en zijn streven naar een professoraat. Het verhaal van Van Cauwelaerts opgang in de Vlaamse beweging is grotendeels bekend. Er is de ‘overrompelende activiteit in de scholieren- en studentenbeweging’ (p. 53) en de groeiende nationale uitstraling als gevierd spreker, gezegend met de gave van het woord. Wils onderstreept het belang van zijn optreden op het Vlaams Katholiek Congres van 1905 te Lier (de lezer moet even naar de datum zoeken) en van de invloed die uitgaat van de bundel Verhandelingen en voordrachten uit 1908. Van Cauwelaerts visie op de Vlaamse beweging wordt gekenmerkt door een pedagogisch gekleurd ideaal van karaktervorming en culturele verfijning gekoppeld aan de behoefte aan ‘volksontwikkeling’ in sociale en zelfs eco-

[p. 149]

nomische zin, in de betekenis daaraan gegeven door Mac Leod. Door de jongeren wordt Van Cauwelaert op de handen gedragen, verafgood. Voor sommigen is hij de Vlaamse O'Connell, of zelfs... de Messias die zijn volk naar de opstanding moet leiden.

Zijn streven naar een professoraat is minder succesvol en de auteur brengt hiervan een nuchter en in feite ontluisterend verhaal. Na studies in de thomistische wijsbegeerte (1901) en in de natuurwetenschappen als voorbereiding op de geneeskunde (1904) legt Van Cauwelaert zich toe op de experimentele psychologie met het oog op een benoeming in het Zwitserse Fribourg die hem al in de lente van 1904 dankzij de inspanning van Mercier wordt beloofd. Het is de wens van de kantonnale universiteit van Fribourg om een leerling van de internationaal gerenommeerde Mercier de psychologie te zien uitbouwen. Van Cauwelaert ambieert een professoraat en is ongetwijfeld gevleid door de kans die hem wordt geboden. Maar van meet af aan trekt hij zijn neus op voor elke ernstige wetenschappelijke activiteit, hij houdt zich niet aan de voorwaarden, terwijl hij wel voortdurend aandringt op de benoeming die hem is toegezegd. Wanneer die er in februari 1907 - na lang en vernederend wachten - eindelijk komt, houdt hij het enkele maanden later reeds voor gezien. In feite speculeert hij sedert de benoeming van Mercier tot aartsbisschop van Mechelen in februari 1906 op een aanstelling in België, zo mogelijk te Leuven.

Merciers benoeming is het moment waarop de twee verhaallijnen elkaar kruisen. De beschermheer van Van Cauwelaert wordt vanaf februari 1906 als aartsbisschop immers ook de centrale figuur in de strijd voor de vernederlandsing van het vrij middelbaar onderwijs. Van Cauwelaert komt voor zijn eerste grote dilemma te staan wanneer Mercier zich energiek verzet tegen een wettelijke regeling, maar nog meer wanneer de bisschoppen in hun beruchte Instructions van september 1906 weliswaar tegemoetkomingen doen aan de flaminganten, maar onomwonden het behoud van het Frans als voertaal van de humaniora en van de universiteit verdedigen. Tegen de meerderheid van de flaminganten in bepleit Van Cauwelaert openlijk de intrekking van het wetsvoorstel-Coremans (betreffende het gebruik van het Nederlands in het middelbaar onderwijs) en spreekt hij zijn vertrouwen uit in de bisschoppen. Fiet is duidelijk dat zijn handen gebonden zijn en dat hij zijn kansen op een benoeming aan de universiteit niet op het spel wil zetten (wat de auteur op p. 122 ‘scherpzinnige berekening’ noemt, is toch eigenlijk niets anders dan opportunisme). Uiteindelijk zal Van Cauwelaert van Mercier toch geen steun krijgen voor een benoeming in Leuven, niet wegens zijn vlaamsgezindheid, zoals hij zelf heeft beweerd, maar omdat, zoals de auteur herhaaldelijk onderstreept, hij niet over de vereiste wetenschappelijke kwalificaties beschikt. Het martelaarsaureool is evenwel lonender voor een politieke carrière dan de nuchtere realiteit. En daarmee sneuvelt ook een door de held Van Cauwelaert lang gekoesterde mythe dat hem omwille van zijn flamingantisme, een professoraat ontzegd zou zijn. Door een samenloop van omstandigheden en dankzij de ferme steun van Alfons van de Perre wordt hij in mei 1910 als opvolger van Coremans tot volksvertegenwoordiger gekozen voor de katholieke Meetingpartij.

Wils brengt dit alles op een boeiende wijze en in de hem eigen stijl. Door de citaten uit de familiale briefwisseling krijgt het geheel een zeer levendig karakter. Maar ik heb me niet steeds laten overtuigen. Kan men beweren, naar aanleiding van enkele schaarse politieke indicaties uit 1904, dat de ‘24-jarige student volop bezig was met de opbouw van een flamingantische politieke macht, trouwens ook met het oog op zijn eigen politieke carrière’ (p. 72) en dat zijn levensdoel toen al was: ‘de politieke zowel als de morele leider te worden van katholiek Vlaanderen’? Is dat geen ‘finalistische’ interpretatie en is ze niet ingegeven door een ook in dit boek onmiskenbare bewondering voor de hoofdfiguur? Wij wachten in elk geval met spanning op het volgende deel dat een cruciale periode zal behandelen.

E. Gerard

lode wils, De messias van Vlaanderen. Frans van Cauwelaert, 1880-1910, Hadewijch, Antwerpen, 1998, 180 p.