Ons Erfdeel. Jaargang 42

[p. 146]

Vijfentwintig jaar Sociaal en Cultureel Planbureau:
de multiculturele samenleving bestaat niet

Het was het kabinet-Den Uyl dat in 1973 besloot tot de oprichting van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Het SCP moest het noodzakelijke compliment gaan vormen van het al langer bestaande Centraal Planbureau waar de economische vooruitzichten werden geanalyseerd. In de jaren zestig was er sprake van ingrijpende sociale en culturele veranderingen. De overheid zag zich genoodzaakt daarop in te spelen. Om vat te krijgen op die veranderingen en zo nodig te sturen werd het Sociaal en Cultureel Planbureau opgericht. Het kabinet-Den Uyl zag het bureau bij uitstek als een middel om de door haar nagestreefde politiek van nivellering en sociale gelijkheid gestalte te geven. Het eerste rapport van het SCP, uit 1975, telde slechts 240 pagina's, de in het najaar van 1998 verschenen rapportage bevat 790 bladzijden.

De om de twee jaar gepubliceerde rapporten bevatten een aantal vaste hoofdstukken die het sociale en culturele welzijn van de Nederlander in kaart brengen. Dat zijn gezondheidszorg, zorg, welzijn, arbeid, sociale zekerheid, wonen, onderwijs, vrije tijd, media, cultuur en justitie. Maar eigenlijk kan men het zo gek niet bedenken of het SCP rekent het tot zijn taak om het te onderzoeken. Zo wordt in het laatste rapport gekeken naar maatschappelijke en politieke participatie van allochtonen in de Nederlandse samenleving. Wat de politieke participatie betreft, concludeert het planbureau dat alle pogingen om de groeiende kloof tussen burgers, bestuur en politiek te dichten zijn mislukt. Vijfentwintig jaar bestuurlijke vernieuwing om die kloof te dichten, heeft slechts een muis gebaard: het zogeheten correctieve referendum.

Afgelopen najaar was er extra veel aandacht voor het Sociaal en Cultureel Rapport omdat het planbureau in dit vuistdikke rapport terugkeek op de veranderingen in de Nederlandse samenleving in de afgelopen vijfentwintig jaar. Het SCP zette een kleine domper op de vrijwel alom toegejuichte economische resultaten van het eerste paarse kabinet. ‘Het zo geroemde poldermodel heeft niet alleen zegeningen opgeleverd. De pogingen van de overheid, de werkgevers en de werknemers om de lonen te matigen en de sociale zekerheid te beperken door niet langer alle risico's af te dekken, heeft ook schaduwzijden: er is met name de laatste tien jaar sprake van een groeiende inkomensongelijkheid. De welstand van mensen met een uitkering is daardoor achtergebleven ten opzichte van mensen met een baan...’

Een andere conclusie die veel aandacht kreeg, was de door veel vooruitstrevende politici bejubelde multiculturele samenleving. Het SCP concludeerde dat deze helemaal niet bestaat. Er blijft immers in Nederland een dominante westers georiënteerde cultuur bestaan waar ook de anderhalf miljoen allochtonen in Nederland zich feitelijk naar te richten hebben. Dat neemt natuurlijk niet weg dat in de private sfeer door deze allochtonen aparte gewoonten en tradities in stand worden gehouden, maar in de openbaarheid is daar maar weinig ruimte voor. De SCP-onderzoekers wijzen ter vergelijking op een land als Suriname waar je met zijn aparte culturen voor Creolen, Hindoestanen en Chinezen wel zou kunnen spreken van een multiculturele samenleving. In Nederland is er volgens hen hooguit sprake van een multi-etnische samenleving. Een multiculturele die een door elkaar lopen van culturen van diverse etnische groepen veronderstelt, tref je niet aan.

De onderzoekers van het SCP zijn er bepaald niet afkerig van met tegendraadse conclusies voor de dag te komen. Nu keken ze op de eerste plaats terug op vijfentwintig jaar sociale verandering. Aansluitend bij het vier jaar eerder gepubliceerde rapport concludeerde het planbureau dat de belangrijkste trend ligt in de zich als maar voortzettende individualisering. Bestond in 1970 van alle huishoudens zeventien procent uit alleenstaanden, nu gaat het om het dubbele en die ontwikkeling is voorlopig nog niet aan zijn einde.

Enkele andere conclusies uit het rapport:

•	De verbeterde gezondheidszorg heeft geleid tot een aanzienlijke vergrijzing van de bevolking. De gemiddelde levensverwachting is in de afgelopen kwart eeuw nog eens met vier jaar gestegen, maar daar staat tegenover dat meer jaren ongezond en gebrekkig worden doorgebracht. Gemiddeld brengt een Nederlander nu ruim zestig jaar op gezonde wijze door.
•	Het aantal mensen op de arbeidsmarkt nam met twee miljoen toe waarvan meer dan anderhalf miljoen vrouwen, tot bijna zeven miljoen. Voor de laatste tien jaar is de groei in banen spec-

[p. 147]

	taculair geweest. De aard van het werk is ook sterk veranderd. Er is een grote verschuiving van productiewerk naar dienstverlenende functies en een verhoging van het niveau van werkzaamheden. In 1971 was vijftien procent van de beroepsbevolking werkzaam in leiding gevende en beleidsbepalende functies, nu bedraagt dat het dubbele. Het aantal mensen met een volledige vaste baan is over de onderzochte periode teruggelopen. Er is veel meer deeltijdwerk ontstaan en twaalf procent van de werknemers werkt tegenwoordig met een flexibel contract.
•	De werkloosheid manifesteert zich vooral bij degenen die laag zijn opgeleid. Veel buitenlanders die in de jaren zestig en zeventig naar Nederland werden gehaald als productiemedewerker raakten in de loop der tijd hun baan kwijt. Nu staat ruim vijf procent van de Nederlanders als werkloos geregistreerd. De verwachting is dat dit percentage verder zal dalen. De bestrijding van de werkloosheid onder de allochtonen blijft echter een groot probleem.
•	De Nederlandse bevolking nam in de onderzochte periode met zo'n 2,5 miljoen personen toe, naar Europese maatstaven een bijzonder hoog aantal. Een gelijk aantal woningen kwam er bij. De kwaliteit van de woningen nam aanzienlijk toe.
•	De omvang van de bevolking in de schoolleeftijd nam tussen 1970 en 1998 af met 20 procent, maar de feitelijke schoolgaande jeugd liep slechts met één procent terug. De SCP-onderzoekers concluderen verder dat er sprake is van overconsumptie van onderwijs. Daar kon men vijfentwintig jaar geleden slechts van dromen.
•	Voor de meeste mensen verloopt de aanraking met kunst en cultuur via de massamedia. Het bezoek aan voorstellingen en exposities bedraagt slechts een fractie van de cultuur die via televisie, radio of internet wordt genoten. Het bezoek aan theater, ballet en muziek is echter wel toegenomen, vooral door het bijwonen van popconcerten. Het bioscoopbezoek blijkt na een inzinking in de jaren tachtig redelijk stabiel. Ook klassieke concerten en opera worden in toenemende mate bezocht, het bezoek van musea liep daarentegen enigszins terug. Televisie is goed voor 28 procent van de totale vrije tijd.
•	In 1975 werden door de politie ruim 450.000 misdrijven geregistreerd. Tien jaar later bedroeg dat het dubbele om in 1994 een voorlopige top te bereiken van 1,3 miljoen. Daarmee kwam Nederland op het niveau van de andere West-Europese landen. Voor een deel berust de toename op de toegenomen bereidheid bij de mensen om aangifte van de misdrijven te doen, ook al bestaat het vermoeden dat zeer veel misdrijven nog altijd niet geregistreerd worden. Zeventig procent van de misdrijven zijn volgens de politie vermogensdelicten, de geweldmisdrijven maken 6 procent uit. Er is sowieso sprake van een verharding van het sociale klimaat.
•	In de politiek nam de uit de jaren zeventig hoog opgelopen polarisatie sterk af. De confessionele partijen moesten een behoorlijke veer laten. De VVD profiteerde daar het meest van. De interesse voor de politiek in het algemeen nam duidelijk af.

De belangstelling voor de tweejaarlijkse rapportage van het planbureau groeit nog altijd, uiteraard vooral bij politici. Het bureau beschikt over een flink arsenaal aan medewerkers die onderzoekingen op de vele deelterreinen vaak weer uitbesteden of baseren op studies van universiteiten. Als het onderzoek eenmaal is gedaan, is het SCP ook niet bang om bepaalde beleidsadviezen te geven. Dat past alleen maar in de doelstelling die de initiatiefnemers van destijds voor ogen hadden. Om de hardnekkige werkloosheid te bestrijden onder laag opgeleiden, stelt het SCP in haar laatste rapport voor de komst van flexibele of deeltijdbanen te bevorderen en het zelfstandig ondernemerschap aantrekkelijk te maken.

Maar het SCP is niet volledig zelfstandig. Voordat het de resultaten van zijn onderzoekingen bekend maakt, legt het deze voor aan de betreffende ministeries. Al te kritische waarnemingen kunnen dan wel eens geschrapt worden. Om serieus genomen te worden door de regering en beleidsmakers, blijken de medewerkers van het planbureau bereid om iets van hun onafhankelijkheid prijs te geven.

Vijfentwintig jaar onderzoek naar de mogelijkheden om de gelijkheid in de samenleving te bevorderen heeft onderzoekers en politici wel realistischer gestemd. De oorspronkelijke doelstellingen die voorgezeten hebben bij de oprichting ervan blijken veel minder makkelijk te verwezenlijken dan toen werd gedacht. Er treedt steeds weer nieuwe ongelijkheid op. De samenleving is niet zo maakbaar als Den Uyl en zijn geestverwanten in 1973 dachten.

Paul van Velthoven

Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaar sociale verandering, Sociaal en cultureel Planbureau, 1998, 790 p.