Ons Erfdeel. Jaargang 42

Prinsen en poorters

De eminente specialist van de Bourgondische Nederlanden Walter Prevenier publiceerde met Wim Blockmans en zes andere Bourgondië-kenners bij het Mercatorfonds het genereus geïllustreerde Prinsen en poorters, dat een overzicht wil bieden van de Nederlandse maatschappij in de late Middeleeuwen. Het werk resumeert de bestaande kennis over de Bourgondische Nederlanden, waarbij oudere inzichten aan de hand van recente maar misschien minder bekende publicaties gecorrigeerd worden. Op die manier worden de wijdverspreide theorieën van bijvoorbeeld Ariès, Huizinga en Flandrin door nieuwe bevindingen ten dele weerlegd. Anderzijds zijn de verschillende hoofdstukken niet het resultaat van voor dit boek verricht onderzoek. Dat het werk vooral een populariserende functie heeft, bewijst ook de afwezigheid van een index en een kritisch apparaat, dat vervangen wordt door een oriënterende bibliografie. Zij stilt misschien wel de eerste honger van de nieuwsgierige lezer, maar maakt de vele citaten en gegevens vrijwel ontoegankelijk. Uitgevers schijnen de waarde van een dergelijk apparaat, dat de kostprijs van een boek inderdaad wat verhoogt, maar niet te willen begrijpen.

In tegenstelling tot Prevenier en Blockmans' uit 1983 daterende De Bourgondische Nederlanden, dat een klassieke thematische indeling handhaaft (geografie, economie, sociale geschiedenis, politiek en cultuur), of tot nog klassiekere studies die chronologisch tewerk gaan, legt Prinsen en poorters sterk de nadruk op een sociologische benadering. In vier delen belicht het boek de verschillende geledingen in de Bourgondische maatschappij en de patronen en technieken van interactie. Deel 1 is volledig gewijd aan de voorstelling van de protagonisten van het verhaal: de vorst en zijn hovelingen, de overheidsambtenaren, de adel en geestelijkheid, de stedelijke gemeenschap en de plattelandsbewoners. Deel 2 gaat dieper in op de gedragspatronen van elke sociale groep, met vooral aandacht voor de vrijetijdsbesteding. Deel 3 ontleedt de verschillende maatschappelijke netwerken en de door hen uitgeoefende sociale controle. Deel 4 tenslotte, beschrijft de conflicten in de Bourgondische maatschappij.

Nadeel van deze aanpak is dat men voor het algemene kader moet grijpen naar andere werken. Een hoofdstuk over de vorming van de Bourgondische Nederlanden ware wenselijk geweest, net als een overzichtskaart en een gedetailleerde stamboom. Een dergelijk stuk zou niet eens uit de toon gevallen zijn binnen de aanpak die door de auteurs werd verkozen. In deze ontstaansgeschiedenis had men immers ook aandacht kunnen besteden aan de incorporatie van nieuwe gebieden en elites, of de uitschakeling van tegenstanders, de technieken tot vestiging van het nieuwe gezag, de aan-

[p. 143]

vaarding van de nieuwe bevolking door de kernlanden, de onderlinge verhouding van de verschillende vorstendommen, enzovoort, thema's die nu slechts sporadisch en verspreid aan bod komen.

Dit weegt echter niet op tegen de vele voordelen van Preveniers verfrissende benadering. Prinsen en poorters is inderdaad een aangenaam en vlot leesbaar werk dat op een boeiende en onderhoudende manier een maatschappij ontleedt en verder gaat dan de vele andere werken die zich gewoonlijk beperken tot de hertogelijke pracht en praal. De hoofdstukken over de verschillende netwerken en hun sociale controle plaatsen tal van gegevens in een andere context. Ook al blijken de auteurs zich voornamelijk op het graafschap Vlaanderen, en in het bijzonder op de stad Gent te concentreren en komen de andere vorstendommen, meer bepaald de rurale, minder aan bod, toch heeft dit niet meteen een negatieve weerslag. Naar mijn smaak hadden de auteurs hun analyses zelfs nog meer mogen uitdiepen. Vooral bij de uitwerking van het hoofdstuk over sociale controle beperken ze zich bijvoorbeeld tot de openlijke technieken van sociale beheersing van de maatschappelijke geledingen (rechtspraak, maar ook de publieke activiteiten van broederschappen en rederijkerskamers), maar zonder deviant gedrag echt te definiëren. Ze dringen minder door tot de onderhuidse mechanismen van sociale controle: in hoeverre stuurden bijvoorbeeld de broederschappen het gedrag van hun leden bij via toelatingsvoorwaarden of gezamenlijk optreden, welke verborgen bedoelingen gingen achter de publieke rituelen schuil, wat was de rol van de Kerk via de parochiepriester en biechtvader en met welke technieken probeerde ze de gelovigen op het rechte religieuze en sociale pad te houden, in welke mate droeg het eergevoel - uiterst belangrijk in de Bourgondische maatschappij - bij tot de sociale beheersing door de bestraffing van afwijkend gedrag met eerverlies, enzovoort. Ook het Hof als politiek schaakbord verdiende meer aandacht: het opvullen van de hoffuncties, de vorming van de verschillende fracties en hun strijd om de macnt, hun invloed op de besluitvorming, belangenvermenging en intriges. Misschien had het aanwenden van kunst, op een massale manier door de Bourgondiërs aangekocht en besteld, voor politieke doelen eveneens meer aandacht verdiend. Ongetwijfeld heeft plaatsgebrek het uitwerken van deze thema's verhinderd.

Een bijzondere vermelding verdienen de talrijke prachtige illustraties, vrijwel steeds in kleur, van uitsluitend miniaturen uit bekende en minder bekende Bourgondische handschriften. Al laat de nood aan ander illustratie-materiaal zich af en toe gevoelen, bijvoorbeeld wanneer gesproken wordt over de versieringen bij de verschillende Blijde Intredes in de Nederlanden, toch moeten we de auteurs dankbaar zijn dat ze deze rijke schat aan contemporaine beelden met soms verrassende inhoud voor de lezer hebben ontsloten.

Werner Thomas

walter prevenier, et alii, Prinsen en poorters. Beelden van de laat-middeleeuwse samenleving in de Bourgondische Nederlanden, 1384-1530, Mercatorfonds, Antwerpen, 1998, 414 p.