Ons Erfdeel. Jaargang 42

Als op een gletsjertocht het landschap

Het gaat er alsmaar sneller aan toe in onze veranderende wereld met zijn avonturen en uitdagingen, vindt de Vlaamse minister van Gezin, Cultuur en Welzijn, Luc Martens. We zijn pinguïns in de woestijn geworden: ontheemden die zich afvragen waar ze gebleven waren, hoe ze daar gekomen zijn en waar al de

[p. 139]

anderen zijn. En toch vinden we onze weg, althans volgens de minister die een boek schreef om ons op het spoor te brengen van ‘wat echt telt’.

Na stil te hebben gestaan bij de spectaculaire vooruitgang die ons omringt en het onbehagen dat ons toch besluipt, wil Martens een actieplan uittekenen op het gebied van cultuur, welzijn en politiek.

Eerst geeft hij aan wat hij onder cultuur verstaat. Dat blijkt zoveel te zijn dat het begrip wel heel vaag wordt. Een greep uit het aanbod: ‘Cultuur is het collectief bewustzijn, ze is de taal van een samenleving.’ ‘Cultuur is meer dan een instrument. Het is de creatieve, inspirerende factor die een samenleving tot verdere ontwikkeling stimuleert.’ ‘Culturele rijkdom is beslist meer dan een verworvenheid. Het is ook het vermogen om te groeien.’

En natuurlijk moest dan ook komen, naar analogie met de liefde, de haat en nog wel wat: ‘Cultuur is in de eerste plaats een werkwoord.’

Cultuurbeleid daarentegen richt zich op duurzame ontwikkeling: ‘Het moet daarvoor de kracht van de traditie levendig houden, maar ook de confrontatie en verandering mogelijk maken. Het moet verscheidenheid en respect garanderen en het democratische debat over wat in onze samenleving waardevol is gaande houden. De productie en de distributie van de cultuur gebeuren op een vrije markt, maar de regels van menswaardigheid en rechtvaardige spreiding moeten er intact blijven.’ Wat is dáár op aan te merken? Cultuurbeleid moet inclusief zijn: in ieder beleidsdomein moeten we rekening houden met de culturele dimensie, schrijft Martens. Een mooie wens.

De cultuurminister moet een onruststoker zijn die erover waakt dat die dimensie in de hele samenleving zichtbaar en bespreekbaar wordt. Ook hier valt niets tegen in te brengen.

In de hoofdstukken over ‘identiteit’ en ‘Vlaams eigenheid’ blijft Martens op de vlakte. Ze is er wel, maar hij hoedt er zich voor ze al te duidelijk in te vullen. De Vlaming is een (liefst in KMO's opererende) homo faber die, genereus en eigenzinnig levend en bouwend, leeft in een doorgangsgebied: ‘Een regenrijke delta, geschikt voor slagvelden en landerijen, soms wingewest dan weer keurgrond, met steeds minder horizon en hemel, de laatste eeuw verstedelijkt tot kerngebied en knooppunt: valt hier wel iets definitiefs te definiëren?’ Nee dus. Kortom, de aardig verwoorde gemeenplaatsen. Openheid en ontvankelijkheid voor ontwikkelingen van buitenaf behoren dan wel weer tot onze culturele traditie.

Toch heet het dat onze identiteit bedreigd wordt. Maar dit mag ons niet afschrikken: ‘Net zoals op een gletsjertocht moeten we behoedzaam vorderen en vooral de pracht van het landschap niet uit het oog verliezen. De internationale cultuur biedt ons meer vergezichten dan ooit’ enz. De kosmopolitische idylle, quoi.

Welzijn is ‘erbij horen’, zich niet uitgesloten weten. Wie welzijn mist, heeft tegenslag gehad maar worstelt ook met een identiteitscrisis. Welzijnszorg richt zich dan ook op de versterking van het individu en de uitbouw van een betere omgeving. Ze moet stoelen op een integrale aanpak en moet maatwerk zijn, geen confectie. Ze treedt in actie wanneer de draagkracht van gezin, familie, buurt en werkplek (de omgeving) te kort schieten. Want ook die gezinnen, die plek waar gewerkt wordt en die buurt zijn veranderd: het gezin is omgevormd van bevelshuishouding tot onderhandelingshuishouding, maar er wordt nog altijd veel van verwacht (de minister van Gezin definieert het gezin overigens als ‘een leefeenheid waar kinderen worden opgevoed’); de arbeid is - meer dan alleen zaligmakende loonarbeid - verruimd tot ‘zich nuttig inzetten voor anderen’; het eiland van de lokale gemeenschap is een archipel van wisselende relaties geworden waar men vrij tussen surft.

Martens wijst de solidariteit van de vrije markt, gebaseerd op ruilafspraken tussen gelijken, af, terwijl hij ook beseft dat de solidariteit ‘van de wieg tot het graf’ verleden tijd is: het baldakijn dat boven gezin en dorp hing, is niet te herstellen. Hij pleit voor een ‘virtuele’ solidariteit: de term is wat ongelukkig gekozen en wijst op een samenleving van mensen die een ‘project’ hebben, hun ‘verantwoordelijkheid’ opnemen en ‘zich engageren’. Mooi maar vaag lijkt me dat.

Martens hamert keer op keer op de belangrijkste bekwaamheid die we in de volgende eeuw zullen moeten bezitten: ‘het vermogen om met verandering om te gaan’. Maar waarom is het mij altijd droef te moede als ik het woord ‘flexibel’ hoor? Je kan zo ‘soepel in-

[p. 140]

spelen’ op de veranderende situatie dat er niets meer van je overblijft.

En dan is er nog de malaise van de politiek. Die moet volgens de minister niet roeien maar sturen, zakelijker en professioneler worden en het primaatschap herwinnen op de economie. De kiezer heeft behoefte aan meer duidelijkheid en partijen moeten een eigen politieke kleur blijven tonen: ‘Zo is het een goede traditie dat het liberalisme de vrijheid en de rol van de markt benadrukt, dat de sociaal-democratie vooral de gelijkheid en de taak van de overheid onderstreept en dat de christen-democratie vooral de waarde van de persoon, de solidariteit en de rol van het particulier initiatief beklemtoont.’ Lees deze zin nog eens. Hij zet de toon voor het gênante naschrift van dit boek waarin de minister onder de titel CVP, quo vadis? de verkiezingscampagne inzet en in één adem aangeeft dat er volgens hem eigenlijk maar drie politieke families zijn (en dat de christen-democratische ze alle samenvat). Het stellen van de wezenlijke vragen (Wat is er echt gaande in onze cultuur? Wat willen wij uiteindelijk en wat kan de politiek daaraan doen?) en het geven van de juiste antwoorden ligt de CVP meer dan om het even welke partij, heet het daar. Zeker, de partij heeft fouten gemaakt, gezondigd door vaagheid en te grote compromisbereidheid. Maar tegenover het verlies aan cohesie schuift zij het ‘sociaal personalisme’ naar voren dat het individu, omgedoopt tot persoon én ingebed in de gemeenschap, centraal stelt en dat aanspoort tot verantwoordelijkheid, solidariteit en rentmeesterschap. Tegenover het ‘eendimensionale tunneldenken’ weet zij dat deelproblemen globale oplossingen behoeven die alle dimensies integreren. Tegenover de vermarkting van de berekenende politicus en de calculerende burger geeft zij een supplément d'âme. De CVP hoeft het middenveld, die belangrijke schakel tussen burger en politiek, niet te herontdekken, maar blijft als de in alle bevolkingsgroepen stevig ingeplante partij de meest aangewezen partner van dit middenveld, en zeker nu ze ook haar relaties met de bevoorrechte partners in dat middenveld heeft uitgezuiverd. De christen-democratie biedt een open forum voor waardediscussies in een cultuur die los van de confessionele betutteling meer dan ooit op zoek is naar hogere waarden. Ze kan steunen op een rijke traditie van christelijke waarden waarvan de naastenliefde onovertroffen blijft. Ze heeft mensen nodig die verantwoordelijkheid willen opnemen en onkreukbaar en integer zijn. Tot zover de minister. Tja, ik denk dat alle partijen hier wel voor willen tekenen.

Zou het dan toch waar zijn dat het politieke debat in onze democratie aan bloedarmoede lijdt omdat partijprogramma's nauwelijks nog van elkaar verschillen? Het sociale liberalisme en de sociaal-democratie kunnen zich misschien ook wel vinden in het alomvattende ‘sociaal personalisme’.

Ik twijfel niet aan de bevlogen bedoelingen van de minister die in de jeugd en nog het een en ander gelooft, maar dit boek wil te veel. De auteur trapt vele open deuren in, maar stapt er niet door. Zijn voorstellen blijven vaag en lijken vaak onuitvoerbaar.

Zo moet het curriculum van het middelbaar onderwijs meer de nadruk leggen op kunde, praktische kennis, communicatieve en sociale vaardigheden, maar mag ook een ‘zingevend’ vak als filosofie niet ontbreken, en mogen wiskunde, wetenschappen en technologie intussen ook niet ‘de klassieke humanistisch-literaire idealen verdringen’. Tja, zo stel je iedereen tevreden. Maar maak dat maar eens hard voor het bord.

Na vage algemeenheden over onderwijs (dat meer moet zijn dan een doorgeefluik van kennis, of een lift voor ambitieuze stijgers op de maatschappelijke ladder, maar noch min of meer moet opleiden tot ‘levenskunst’) komt de aap toch uit de mouw: het onderwijs bevestigt de klassieke kennis en cultuur van een elite, en houdt aldus het democratisch deficit in stand. We moeten dat volgens de minister bestrijden door een synthese van algemeen vormend en arbeidsgericht onderwijs: één van de ‘grote uitdagingen van de toekomst’. Hier is de minister tenminste duidelijk: het is de oude VSO-agenda van de jaren zeventig die weer de kop opsteekt.

De minister heeft veel gelezen en citeert geregeld maar vaak overbodig. Dit boek schreeuwt dan ook om een eindredacteur die schrapt en stroomlijnt, en die b.v. de warrige pagina 152 zou herschrijven. Ook de lezer voelt zich bij de lectuur vaak een pinguïn, verdwaald in een woestijn van woorden.

Luc Devoldere

luc martens, Pinguïns in de woestijn, Zoeksporen naar welzijn en cultuur, Lannoo, Tielt, 1998, 286 p.