Ons Erfdeel. Jaargang 42

[p. 137]

Publicaties

Drie geschiedschrijvers over de jodenvervolging

Geschiedschrijving als opdracht, het proefschrift waarop Conny Kristel in Amsterdam promoveerde, handelt over de wijze waarop drie Nederlandse historici de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog in eigen land hebben beschreven. Dat drietal wordt gevormd door Abel Herzberg, die in 1950 een Kroniek der Jodenvervolging 1940-1945 publiceerde, Jacques Presser, auteur van het in 1965 verschenen Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945, en Loe de Jong, die in Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, gepubliceerd tussen 1969 en 1988, ook aan de jodenvervolging veel aandacht besteedde. Onbekend zijn deze historici niet: aan Presser en Herzberg werden het afgelopen decennium biografieën gewijd, over het werk van De Jong verscheen enkele jaren geleden nog een bundel artikelen. Datzelfde geldt voor de thematiek van Kristels dissertatie: de voorbije jaren werden enkele voortreffelijke studies gepubliceerd over ‘de schaduw van Auschwitz’ in de Nederlandse geschiedenis, recent nog over de geruchtmakende Weinreb-affaires.

Overbodig is Geschiedschrijving als opdracht daarmee niet, niet in het minst omdat de auteur erin bewijst het historisch handwerk uitstekend te beheersen. Op basis van een grondige lectuur van de Kroniek, van Ondergang en van Het Koninkrijk, aangevuld met een nauwgezet onderzoek van allerlei onuitgegeven materiaal, komt zij tot zorgvuldige en gedetailleerde reconstructies. Die reconstructies betreffen de wordingsgeschiedenis en de ontvangst van de drie boeken in kwestie (met onder meer passages over de aanvaringen tussen De Jong en enkele leden van zijn begeleidingscommissie), maar vooral de standpunten van de drie historici ten aanzien van een aantal essentiële elementen in de geschiedenis van de jodenvernietiging: de omvang van het antisemitisme in het vooroorlogse Nederland, de vraag naar verzet, berusting en collaboratie van de joden bij hun vervolging, de verantwoordelijkheid van de Joodse Raad voor de ramp die zich voltrok.

Kristel gaat daarbij op zoek naar onderlinge verschillen en overeenkomsten tussen de betreffende geschiedschrijvers, maar ook naar verschuivingen binnen het werk van elk van hen. De Jong, zo blijkt, kende het vooroorlogse antisemitisme na de oorlog veel meer gewicht toe dan tijdens de oorlog. Herzberg, na de oorlog advocaat van de beide oud-voorzitters van de Joodse Raad, blijkt deze instelling in de Kroniek veel gunstiger te hebben beoordeeld dan in zijn oorlogsdagboek, waarin zij ‘een voortreffelijke begrafenisonderneming in dienst van het Derde Rijk’ heette te zijn. Het proefschrift bevat ook verder de nodige kritiek. De Jong - zijn zelfverzekerdheid heeft de overigens veelal afstandelijk blijvende Kristel duidelijk geïrriteerd - wordt onder meer de mantel uitgeveegd om de wijze waarop hij met Presser rivaliseerde. De tot de joodse elite behorende Herzberg wordt te verstaan gegeven te weinig oog te hebben gehad voor de sociale dimensie in het optreden van de Joodse Raad. En de weigering van de vakhistorici bij hun beoordeling van Pressers boek eerst en vooral wetenschappelijke criteria te laten gelden, leidt tot het droge verdict: ‘Welbeschouwd werd in de kritiek op Ondergang de noodtoestand afgekondigd.’

Niet de afgewogen reconstructies of de kritische beschouwingen vormen echter de eigenheid van deze studie. Die ligt elders, in het dubbele perspectief waarmee Kristel haar onderzoeksresultaten reliëf tracht te geven. Het eerste perspectief is het biografische: de auteur wil aantonen dat de eigen levenservaringen van de drie protagonisten van haar boek hun geschiedverhaal in sterke mate hebben bepaald. Hoe kan het ook anders? Herzberg, Presser en De Jong deelden hun jood-zijn met elkaar, zij het dat hun achtergrond verschilde; de vervolging had hen dan ook rechtstreeks geraakt. De zionist

[p. 138]

Herzberg kwam in Bergen-Belsen terecht. Pressers vrouw werd vermoord. De Jong diende naar Londen te vluchten. Is het dan nog verwonderlijk dat die betrokkenheid - eender, maar ook anders - zich in hun werk toont, ook al ging het (zoals in het geval van Presser en De Jong) om professionele historici?

Die vanzelfsprekendheid maakt van het biografische perspectief een invalshoek met een gering bereik. De lezer mag zich dan ook gelukkig prijzen dat de auteur zich niet aan de aan zichzelf gestelde opdracht heeft gehouden en het biografische perspectief voortdurend heeft laten uitwaaieren. Juist het feit dat Kristel niet in ‘biografisme’ vervalt, zorgt er immers voor dat Geschiedschrijving als opdracht een boek is dat het niveau van de tautologieën overstijgt en tenslotte de meest fundamentele problemen van de herinnering aan de holocaust raakt - emotie en distantie, moraal en ideologie, verhaal en stijl. Die verwijding wordt ongetwijfeld mede bevorderd door het tweede perspectief dat Kristel heeft gekozen, het internationale.

Dat internationale perspectief openbaart zich in de eerste plaats in een - niet systematisch uitgewerkte - vergelijking tussen het werk van de drie Nederlandse auteurs en dat van hun buitenlandse collega's. Daaruit blijkt dat de Nederlandse geschiedschrijving over de jodenvervolging een aantal uitzonderlijke kenmerken vertoont. De vervlechting van persoonlijke lotgevallen in het geschiedverhaal, het feit dat althans Ondergang in opdracht van de overheid is geschreven, de vooraanstaande rol van historici (in plaats van juristen of politicologen, filosofen of kunstenaars) in de herdenking van de jodenvernietiging, de ondersteuning van een instelling als het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie: buiten Nederland ging het er telkens anders aan toe. Het meest opvallende element in deze vergelijking is echter de vaststelling (tevens Kristels vertrekpunt) dat de geschiedschrijving over de jodenvervolging in Nederland vroeger dan elders op gang kwam. Herzberg publiceerde zijn Kroniek al in 1950, Presser kreeg zijn opdracht in datzelfde jaar. De Jong startte zijn onderzoek amper vijf jaar later. In landen als België en Frankrijk daarentegen, waar het beeld van de oorlog nog steeds veel minder dan in Nederland door de jodenvervolging is bepaald, zouden daar nog drie decennia overheen moeten gaan. Ter verklaring van deze Nederlandse ‘voorlijkheid’ verwijst Kristel voorzichtig naar het bekende feit dat in Nederland een ook relatief gezien hoog percentage van de joodse bevolking werd gedeporteerd.

Behalve in deze vergelijking toont het internationale perspectief zich echter ook in Kristels - systematischer - aandacht voor de vaak felle discussies die in het begin van de jaren zestig buiten Nederland werden aangezwengeld door auteurs als Bruno Bettelheim en Hannah Arendt, wiens Eichmann in Jerusalem in 1963 verscheen. Op dit punt laat het proefschrift een ambivalente indruk na. Enerzijds constateert Kristel immers dat ‘het internationale debat’ in bijvoorbeeld Het Koninkrijk ‘volkomen buiten beeld bleef’. Maar anderzijds beklemtoont zij - juist in de slotparagraaf van haar boek - toch de ‘gelijkenis en verwantschap’ van de Nederlandse geschiedschrijvers met hun buitenlandse collega's. Die conclusie doet, na het daaraan voorafgaande betoog over de uitzonderlijkheid van de Nederlandse historiografie inzake de jodenvervolging, verrassend aan. Het is daarom wellicht geen toeval dat Kristel in dit slotwoord de geschiedschrijving zelf opnieuw terzijde schuift, om terug te keren naar de ervaring die aan die geschiedschrijving ten grondslag lag: ‘De ervaring van de vervolging en de verliezen die zij hadden geleden smeedden de overlevenden, alle onderlinge verschillen ten spijt, tot een lotsgemeenschap.’ Daarmee vallen beide perspectieven van dit proefschrift uiteindelijk samen.

Jo Tollebeek

conny kristel, Geschiedschrijving als opdracht. Abel Herzberg, Jacques Presser en Loe de Jong over de jodenvervolging, Meulenhoff, Amsterdam, 1998, 384 p.