Ons Erfdeel. Jaargang 42

[p. 129]

Taal- en cultuurpolitiek

Het buitenland en wij

De kloof tussen ‘het buitenland’ en ‘wij’ was in Japan tot het midden van de 19de eeuw wel erg diep en breed. In 1641, kort nadat de shôgun Tokugawa Ieyasu korte metten had gemaakt met de revolterende Japanse christenen, werd overgegaan tot de sakoku, een politiek van strikte afsluiting. Buitenlanders waren niet langer welkom op Japanse bodem.

Alle buitenlanders? Nee...want in de baai van Nagasaki lag Deshima, een klein kunstmatig eiland waar een twintigtal Nederlanders hun handelspost hadden. In 1609 hadden zij van de shôgun een officiële handelspas ontvangen, die hen toeliet een factorij op te bouwen in Hirado. Met de ingang van de sakoku moesten ook zij het vasteland verlaten, maar zij kregen wel de toelating om een kleine handelspost uit te baten op Deshima. Zij mochten het eiland niet verlaten en zelfs het uitoefenen van hun godsdienst was verboden.

De Nederlanders hadden voor het eerst voet op Japanse bodem gezet in 1600, bij het zuidelijke eiland Kyûshû in de baai van Usuki. Het betrof de fel uitgedunde bemanning van het schip De Liefde, o.l.v. kapitein Jacob Quackernaeck, die na een bewogen reis op 19 april het land van de Rijzende Zon bereikten. Zij waren niet de eerste Europeanen die Japan aandeden. Portugese handelaars en Spaanse zendelingen waren hun voorafgegaan. In 1596 was bij een Amsterdamse uitgever Jan Huygen van Linschotens Itinerario, Voyage ofte Schipvaert naar Oost ofte Portugaels Indien verschenen, een reisverhaal met een schat aan informatie over de landen en volkeren van Afrika en Azië, ter lering en vermaak ‘voor alle curieuse ende liefhebbers van vreemdigheden’. Van Linschoten zelf was nooit in Japan geweest, maar hij baseerde zijn beschrijving van dat land in belangrijke mate op de mondelinge informatie van Dirck Gerritszoon Pomp. Deze was in dienst van de Portugezen meegevaren en was zo vermoedelijk de eerste Nederlander die in Nagasaki aankwam. Hij werd bij zijn terugkomst in Holland met de bijnaam ‘Dirck China’ bedacht, omdat hij zich voortdurend uitputte in kleurrijke verhalen over zijn ervaringen in Oost-Azië. Mede door deze verhalen over Chinese zijde en Japans zilver hadden de Hollanders winst geroken en besloten om zelf schepen naar het Oosten te sturen.

Op 19 april 2000, precies 400 jaar na de landing van Quackernaeck en zijn kompanen, zal in Japan de spectaculaire ‘Holland Week’ beginnen, één van de hoogtepunten in het feestprogramma n.a.v. de herdenking van vier eeuwen Japans-Nederlandse betrekkingen. Intussen vond in juni 1998 alvast de tentoonstelling Nederlanders in Nagasaki - Japanse prenten uit de 19de eeuw plaats in het Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’ in Rotterdam. Gelijktijdig verscheen een fraai uitgegeven tweetalige catalogus (Nederlands/Engels) die een goed beeld geeft van de inheemse perceptie van de Nederlanders in het pre-moderne Japan.

De uitgevers van deze prenten, die vanaf het midden van de 18e eeuw ontstonden, mikten eerst en vooral op de Japanners die van heinde en verre naar Nagasaki reisden om daar een glimp van de merkwaardige westerse ‘barbaren’ op te vangen. Reeds voor de opkomst van de Nagasaki-prentkunst was er een duidelijke beeldvorming over de Nederlanders. De tolk Nishikawa Jôken had al in 1708 geschreven dat de Hollanders ‘witte huiden hebben, rood en kort haar, hoge neuzen en witte pupillen in de ogen’. Latere schrijvers gingen nog een stap verder en schreven de Hollanders eigenschappen toe die in hun visie overeenkwamen met het gedrag en uiterlijk van dieren. Vooral hun lange slanke benen werden benadrukt als een dierlijk verschijnsel. Dat leidde dan op zijn beurt weer tot een aantal merkwaardige gevolgtrekkingen. Zo zouden de Nederlandse mannen bij het urineren, net als honden, één been oplichten. En de hakken van hun westerse schoenen dienden als opvulling van de voeten, waaraan een hiel ontbrak.

Omdat Deshima enkel toegankelijk was voor Japanse tolken en de zgn. Oranda-yuki (‘vrouwen die naar de Hollanders gaan’, allen afkomstig uit de bordeelwijk Maruyama in

[p. 130]

Nagasaki), ontbrak het de kunstenaars in Nagasaki aan voldoende gelegenheid om de Hollanders van nabij en met regelmaat te observeren. Zij baseerden zich vooral op de schaarse Nederlandse prenten en etsen die zij konden bemachtigen en op de stereotiepe beschrijvingen van mensen als Nishikawa Jôken.

In de catalogus worden thematisch vijf groepen van houtsneden onderscheiden: gezichten op Nagasaki, Deshima en de baai, scheepsprenten, het dagelijkse leven op Deshima, de jaarlijkse (later vierjaarlijkse) reis van het Nederlandse ‘Opperhoofd’ van Deshima naar het hof van de shôgun, en de openstelling van Japan in de tweede helft van de 19de eeuw.

Uit de prenten blijkt dat de ‘roodharige barbaren’ meer waren dan een toeristische curiositeit. De vreemde verhalen over de dierlijke trekjes vormden voor de Japanners een tegengewicht voor hun heimelijk gekoesterde bewondering voor de kennis en kunde van de Hollanders. De talrijke scheepsprenten bv. tonen hoe zeer de Japanners geboeid waren door de vernuftige ontwerpen van de Hollandse scheepsbouwers. Zozeer zelfs dat toen de Amerikaanse admiraal Perry in 1853 voor de Japanse kust verscheen met een aantal stoomschepen, de prentkunstenaars in eerste instantie deze moderne vaartuigen niet tekenden: bij het uitbeelden van deze gebeurtenis vielen zij terug op de vertrouwde afbeeldingen van de oude Oostindiëvaarder, waarbij de Nederlandse driekleur op het achterdek simpelweg werd vervangen door de Stars and Stripes.

Ondanks de sakoku werd de toegang tot de westerse wetenschappen reeds vrij vroeg vergemakkelijkt. In 1720 besloot het shogunaat de invoerbeperkingen op Hollandse boeken te versoepelen. De belangstelling ging daarbij vooral uit naar geneeskunde, farmacie,

Het Nederlandse Opperhoofd van de handelspost Deshima met zijn Javaanse bediende en scheepshond. Volgens de Japanners: droegen de Hollanders hakken onder hun schoenen omdat ze geen hielen hadden.

natuurwetenschappen, astronomie, geografie, botanie en krijgskunde. In de loop van de 18de eeuw stonden bijgevolg steeds meer rangakusha (‘hollandologen’) op die de gangbare stereotypering probeerden te nuanceren. Deze rangakusha gooiden zich ook vol ijver en volharding op de studie van de Nederlandse taal, om zo de wetenschappelijke geschriften voor Japan te kunnen ontsluiten. Ook sijpelden een aantal Nederlandse woorden in het Japans binnen, zoals zenefuru en biiru ter aanduiding van de alom bekende alcoholhoudende dranken.

Nergens kwam de grote Japanse belangstelling voor de Hollanders en hun cultuur zo tot uiting als tijdens de hofreizen van het

[p. 131]

Hollandse ‘Opperhoofd’ en zijn delegatie naar Edo, om daar de shôgun hun loyaliteit te betuigen en geschenken aan te bieden. De reis van zo'n 1500 kilometer duurde ongeveer een maand, en onderweg werd de delegatie gastvrij onthaald door de locale Japanse notabelen. Hele dorpen liepen te hoop om hen aan te gapen en allerlei Japanse intellectuelen klampten hen aan om hun kennis inzake westerse wetenschappen te vergroten. De Holland-manie ging zelfs zo ver dat in Shimonoseki, één van de vaste verblijfplaatsen tijdens de hofreizen, de burgemeester aan het begin van de 19e eeuw volledig als een Hollander leefde. Zijn huis was ingericht met westerse meubelen, hij kleedde zich als het Opperhoofd en hij tracteerde zijn gasten maar al te graag op een oerdegelijke Hollandse maaltijd. Bovendien had hij zich zelf een nieuwe naam toebedacht: hij ging nu door het leven als ‘Van den Berg’. De nuchtere Hollanders van hun kant noemden hem ‘de Malle’.

willem van gullik, Nederlanders, in Nagasaki - Japanse prenten uit de 19de eeuw / The Dutch in Nagasaki - 19th-century Japanese prints. Uitg. Stichting Terra Incognita, PB 3258, NL-1001 AB Amsterdam (fax: [phone]), 1998,160 p.,ISBN 90-73853-10-9.

·

‘This is a book about a man haunted by a vision’ schrijft Earle H. Waugh in zijn inleiding tot Dissonant Worlds. De man in kwestie is Roger ‘Steentje’ Vandersteene (1918-1976), geboren in het West-Vlaamse dorp Marke en vanaf 1946 werkzaam als missionaris bij de Cree-indianen in het Canadese Alberta. Zijn ‘vision’ was ‘a magnificent Cree formulation of Christian life’.

Waugh, hoogleraar Religieuze Geschiedenis aan de universiteit van Alberta, beschrijft hoe Vandersteene tijdens het Interbellum opgroeide in een vroom en Vlaamsgezind milieu. Reeds als tiener koos Vandersteene, ondanks net verzet van zijn vader, voor het priesterschap. In 1941 legde hij zijn definitieve geloften af en in september 1942 besloot hij om missionaris te worden. Hij was er van overtuigd dat hij zo Vlaanderen het best kon dienen.

In 1945 werd Vandersteene aan het vicariaat van Grouard in het Noordwesten van Alberta toegewezen. Een jaar later vertrok hij aan boord van een vrachtschip naar Canada. Hij keek er echt naar uit om zich onder de Cree te begeven. Tijdens zijn opleiding had hij foto's gezien van de missieposten in Alberta, en als onverbiddelijke romanticus was hij door de knieën gegaan voor het ‘primitivisme’ van de Indianen, die nog altijd sneeuwschoenen en hondensledes als transportmiddelen gebruikten.

Als exponent van de Vlaamse Beweging had Vandersteene groot respect voor de ‘kleine’, ‘verdrukte’ culturen. In de levenswijze van de Cree zag hij een parallel met het bestaan van het Vlaamse volk, wiens taal en cultuur ook werden bedreigd door ‘vreemde’ gezagsdragers. In het verleden was het Katholieke zendelingenwerk essentieel een vorm van religieuze kolonisatie geweest. De missionaris moest zoveel mogelijk ‘inboorlingen’ bekeren en iedere uiterlijke expressie van de oorspronkelijke cultuur proberen onderdrukken.

Vandersteene daarentegen was gefascineerd door de Cree-cultuur. Hij at het voedsel van de Cree, hij kleedde zich als hen, en in een mum van tijd sprak hij zo vloeiend hun taal dat men in gesprekken naar hem verwees als ‘Ka Nihta Nehiyawet’ (‘hij die echt Cree praat’).

Steentje was bijzonder gevoelig voor de dissonantie tussen de wereld van de Cree en die van de Westerse Kerk. Aanvankelijk probeerde hij die kloof te overbruggen door stukjes Cree-traditie aan de christelijke boodschap toe te voegen. Zo maakte hij eigenhandig uit een gewei een kandelaar voor zijn Kerk. Het familieleven zag hij als kern van de Cree-samenleving, en dus moest de eucharistieviering beschouwd worden als een familiebijeenkomst ‘where the emphasis was on all being part of Manitou's family’. En zoals hij in zijn jeugd verhalen schreef waarin Maria werd voorgesteld als een blonde Vlaamse maagd, schilderde hij nu religieuze taferelen met gebruikmaking van elementen uit de leefwereld van de Cree.

In 1955 verscheen Wabasca, een boek waarin Vandersteene verslag deed van zijn werk onder de Cree en ook voorstellen formuleerde om een sterke nieuwe Cree-kerk op te bouwen. Eindelijk had hij ontdekt wat een Katholieke missionaris aan de Cree kon leren, nl. de liefde van God. Gaandeweg was bij hem het besef gegroeid dat een bricolage van willekeurige Cree- en christelijke elementen ontoereikend was. Om een waarlijk nieuwe religieuze werkelijkheid te creëeren en de boodschap van christelijke liefde te verkondigen, moesten dergelijke oppervlakkige pogingen worden overstegen.

[p. 132]

Vandersteene geloofde sterk in de kracht van het ritueel. Vele keren had hij met bewondering Cree-ceremonies bijgewoond. De wikokewin had op hem het meest indruk gemaakt. In deze geestendans werden de bescherming en de gunsten van de overleden voorouders afgesmeekt. Tijdens het schrijven van de Wabasca begreep Vandersteene eindelijk hoe hij de dissonante werelden kon harmoniseren in deze ceremonie waarin, net zoals bij de eucharistieviering, ritueel en offer een centrale plaats innemen

In 1958 startte Vandersteene met een grondige revisie van de misviering op basis van de wikokewin. Deze kreeg vanaf 1962 ook materieel vorm in de bouw van een nieuwe kerk bij Trout Lake. Vandersteene liet zich bij de constructie inspireren door de mikiwap, de traditionele zomerhut van de Cree. Intussen was zijn spiritueel gezag bij de Cree aanzienlijk gestegen: een oude Indiaan had bij zijn overlijden aan Vandersteene de rituele pijp doorgegeven, zodat de West-Vlaming nu een echte Cree-medicijnman was. Al gauw werd zijn nieuwe naam ‘Ka Miyohwat’ (‘de kleine man met het grote hart’). Toen in de daaropvolgende jaren het Tweede Vaticaans Concilie ruimte bood voor liturgische variaties, had hij ook de tijdsgeest mee bij zijn hervorming van de eucharistie.

Vanaf 1957 zou Vandersteene zich ook inzetten voor de Kateri Day School bij Trout Lake: daar konden de Cree-jongeren onderwijs genieten dat zowel op Cree- als op Katholieke leest was geschoeid. Later, aan het einde van de jaren '60, vervulde Vandersteene een administratieve taak. Dat belette hem niet om op geregelde tijdstippen de wildernis te doorkruisen in zijn tweedehandse Toyota en afgelegen groepen Cree te bezoeken. Maar hij zag het Katholieke missiewerk verwateren. De Cree begonnen zich steeds meer te richten op de veranderende maatschappij en raakten verder dan ooit verwijderd van hun tradities. Het wikokewin-experiment had niet het gewenste resultaat opgeleverd. Bovendien was er ook bikkelharde concurrentie van andere zendelingen, zoals de leden van de Pinksterbeweging. Vandersteene voelde zijn heimwee naar Vlaanderen groeien, maar toe hij daar tussen 1972 en 1974 voor het laatst was, vond hij het Vlaanderen van zijn jeugd niet terug: hij trof er een consumptiemaatschappij aan die in zijn ogen haar Vlaamse ziel volledig verloren had. Hij keerde terug naar Canada, waar in 1975 longkanker bij hem werd vastgesteld. Op 7 augustus 1976 overleed Roger Vandersteene. Hij kreeg zowel een Cree- als een Katholieke uitvaart.

Dissonants Worlds is geen hagiografie geworden. Waugh schrijft niet ‘about a saint, (...), but about a kind of religious Ernest Hemingway’. Vandersteene bezat een vitalistische gedrevenheid, maar hij had ook reactionaire en egocentrische trekjes. Hij was koppig en eigenzinnig, en meer dan eens kwam hij in aanvaring met zijn oversten. Zijn blindheid voor de veranderende tijdsgeest was een niet onbelangrijke reden voor het falen van zijn pogingen om een echte Cree-Kerk uit de grond te stampen. Toch mag de invloed van deze Vlaming extra muros niet worden onderschat. De tekeningen en teksten die hij vanaf 1962 maakte - toen hij onverdroten voortwerkte aan de hervormde liturgiewerden in 1973 gebundeld en uitgegeven als Come Lord Jesus! The Story of the Church. Nu nog wordt dit boek in Canada gebruikt als een soort catechismus. Vandersteenes droom kwam niet uit, maar hij liet wel ‘one of the most important legacies of interreligious encounter in Canada in this century’ na.

earle h. waugh, Dissonant Worlds. Roger Vandersteene among the Cree. Waterloo (Ontario): Wilfrid Laurier University Press, 344 p., ISBN 0-88920-259-1.

Filip Matthijs