Ons Erfdeel. Jaargang 42

Een donkere grondtoon
Over Aambeeld van J. Bernlef

Bernlefs poëzie gaat zelden - in algemene termen - over deze tijd, zoals bij voorbeeld die van Lucebert, waarin een formulering als ‘de duisternis van deze verlichte oh zo potente tijd’ niet uitzonderlijk is. Maar die ‘oh zo potente tijd’ is in Bernlefs poëzie wel voortdurend aanwezig op de achtergrond of, misschien liever, als voorwaarde en uitgangspunt. Bernlefs lichtvoetige bewegingen en subtiele waarnemingen krijgen pas reliëf tegen de achtergrond van een overvolle wereld, een wereld die haast volledig in kaart is gebracht en gerubriceerd. De dichter speurt in die overvolheid naar lege plekken, de enige die nog kans bieden op leven, op iets onvoorziens en onbeheersbaars.

Zijn aandacht voor de marge is dus niet zozeer een persoonlijke voorkeur, niet het resultaat van een vrije keuze, het is het betonnen proza van de wereld dat de dichter tot die uitwijkmanoeuvres dwingt. En aangezien de bevlogenheid in deze poëzie niet voorafgaat aan de waarneming maar eruit resulteert, kàn er ook weinig ontwikkeling in zitten: haar biotoop, de ongeprogrammeerde ruimte, neemt af in omvang en getal, de stap zijwaarts of achterwaarts die noodzakelijk is om haar in het vizier te krijgen - en dus poëzie te kunnen blijven schrijven - wordt steeds moeilijker.

Aambeeld bevat niettemin weer heel wat fraaie observaties van die verwachtingsvolle plekken of momenten. Bij voorbeeld in ‘Tussen de bedrijven,’ een titel die zowel in ruimtelijke als in temporele zin mag worden opgevat, daar gebeurt het, ‘waar niemand kijkt/ geen blik iets waardig keurt’. Of in het ‘moerasland’, waar niets opzienbarends groeit, ‘nergens verhaal te halen’ is en het ‘weken duurt voor je (...) iets ziet’. Vaak blijft de plek anoniem, zomaar een willekeurige plek ‘nog door geen blik bevlekt’, en dan bestaat het dichten er niet uit een naam te bedenken voor die plek (dat zou juist een vlek zijn) maar, integendeel, die plek voor naamgeving en dus voor overmeestering te behoeden. Dichten staat hier niet meer in dienst van de vernieuwing (die is als bedrog doorzien) maar in dat van het behoud en de bescherming.

Niet verwonderlijk dus dat de blik naar het verleden wordt geleid. Toen was de wereld misschien niet beter (uitspraken op dat abstracte niveau zoekt men bij Bernlef uiteraard vergeefs) maar wel minder vol, waren de mensen minder massaal en massief aanwezig en waren de speelruimten navenant groter (zoals blijkt uit de beelden van de dichter.) Veelzeggend is een titel

[p. 112]

als ‘Erfgoed’. Hier worden dingen bewaard en via die dingen (een horloge, een stoel, een postzegelalbum, een foto, een bijbelverhaal, een ochtendjas) momenten uit het verleden van zijn vader en moeder, en natuurlijk ook van hemzelf. Die momenten zijn altijd broos en vluchtig, maar juist door die nietigheid zo betekenisvol. Als Bernlefs poëzie grijs is, zoals vaak wordt beweerd, dan alleen in deze niet genoeg te prijzen betekenis: dat hij die nietigheid van het moment niet in stoere, kleurrijke of oh zo originele beelden te niet doet. Het broze intact laten, dat is de kunst - en het is die kunst die Bernlef als geen ander beheerst.

Het raadselachtigste gedicht in deze bundel vind ik ‘Chalumeau’. Het biedt het beeld van bedrijvigheid en rusteloze mensen, van een land waar alles op rolletjes loopt, met ‘aantrekkelijke kortingen’ en ‘buitenlandse reizen in het vooruitzicht gesteld / en alles in reine drieklanken gegoten, perfect.’ Totdat het ochtend wordt en die perfectie wordt verstoord door een onrust veroorzakend, duister zoemen, niet afkomstig van het een of andere apparaat dat nog aanstaat, maar ‘van onderop, uit de grote mond van de aarde.’ En dan gaat het zo verder: ‘Vol vertrouwen wandelen de mensen naar hun werk vinden feilloos de weg, verliezen niets, zijn bij de tijd terwijl de vloer onder mijn voeten slijt tot een snaar en ik probeer mijzelf te stemmen in overeenstemming te brengen met het geluid dat uit de diepte welt.’

Alles klopt in deze regels, zij het dat de lezer uiteindelijk met lege handen achterblijft, dat wil zeggen: met een ondefinieerbaar geluid, eerder fraai dubbelzinnig de ‘donkere grondtoon’ genoemd - het geluid van de eeuwigheid? van de dood? van de raadselachtige vergankelijkheid die ons wezen is? van de mentale, of liever: de muzikale staat die overblijft als we alles hebben durven of moeten loslaten?

Zeker is alleen dat Bernlef dat reductieproces, als contrast met de zelfverzekerd verdoofde mensen op weg ‘naar hun werk’, met een tastbaarheid beschrijft die zowel pijnlijk als troostend is. Groots zou ik dat noemen, als ik niet zou vermoeden dat hij allergisch is voor dit soort woorden.

Cyrille Offermans

j. bernlef, Aambeeld, Querido, Amsterdam, 1998, 64 p.