Ons Erfdeel. Jaargang 42

Oktober '43

Het verhaal is intussen wel bekend: fotograaf Herman Selleslags vond op zijn zolder een doos met foto's die tijdens de oorlog door zijn vader. Rik Selleslags waren gemaakt. Hij maakte er een keuze uit en Hugo Claus schreef er gedichten bij. Foto's en gedichten verschenen eerder in De Morgen, maar staan nu ook in een fraaie boekuitgave.

De oorlog zelf is op de foto's niet te zien. Er Zijn geen gevechtshandelingen, geen soldaten, geen wapens. Zonder die precieze datering hadden de beelden net zo goed betrekking kunnen hebben op de depressie van de jaren '30 of op de naoorlogse jaren '40, voor de terugkeer van de

Foto Rik Selleslaghs © Herman Selleslaghs, Antwerpen.

welvaart. Het hadden foto's kunnen zijn uit Polen, bijvoorbeeld van tien of vijftien jaar geleden. We zien sjofel geklede mensen, die een straathandeltje drijven, die met pak en zak onderweg zijn, mensen die met hun zelf gebreide shawls verkleumd zijn van de kou of die er ondanks alles plezier in hebben: we zien mensen. Maar die mensen zijn wel van een datum voorzien, die allesbehalve neutraal is. Daardoor gaan we anders kijken: we zien nu mensen die proberen te overleven, die er het beste van maken, die gedeporteerd worden of verplicht tewerk gesteld. Ze drijven een zwart handeltje, eten zwart brood en zien zwarte sneeuw. Maar hoezeer nu de oorlog toch overal doorschemert, we blijven uiteindelijk mensen zien, die hun leven zo gewoon mogelijk voortzetten. Ze lachen, kletsen, kijken uitdagend in de lens, poseren trots met hun koopwaar of met hun honden. Kinderen spelen of huilen als altijd, moeders doen boodschappen en vaders tellen hun geld.

Die fascinerende ambiguïteit van de foto's heeft Claus in zijn gedichten bewaard en naar voren gebracht. Meestal grijpt hij een detail uit de foto's aan en weeft daar een verhaaltje, een anekdote omheen. Hij expliciteert wat niet op

[p. 110]

de foto te zien is maar erdoor kan worden opgeroepen. Hij laat de mensen spreken, hun verhaal vertellen. Naast het gezicht, dat ze al op de foto's hebben, krijgen ze nu ook een stem, een geschiedenis en soms zelfs een naam: ‘nonkel Adhemar’, ‘Leon’ of ‘Rebecca’. Maar op de achtergrond is er toch altijd de oorlog, die aan de meest triviale dagelijkse dingen een tragische dimensie geeft.

We zien een moeder, met haar zondagse keukenschort aan. Ze zit te poseren op een stoel, met tegen zich aangeleund haar beide kinderen. Hun dikke wangetjes blinken, zo hard zijn ze gewassen. Hun kousen zijn flink opgetrokken tot aan de knie en op bevel van de fotograaf kijken ze niet direct in de lens, maar schuin weg naar iets wat er duidelijk niet is. Het meisje houdt een haveloze, versleten pop vast. Ook moeder kijkt in dezelfde richting, ze houdt tenminste haar hoofd zo. Maar ze kijkt ook naar de fotograaf en dus naar ons, alsof ze zich ervan wil van vergewissen of we haar trots wel zien. De oorlog is ver weg. Die was gisteren, of is morgen, buiten de gesloten deur. Maar helemaal weg krijg je hem niet:

‘Rikje, kijk naar het vogeltje,’
zegt Mama.
Zij kijkt naast de lens
van de portrettentrekker.
Haar mond is scheef
van het bijten op de centen.

Op de schoot van mijn zusje
zit Annemie, haar poppemie
die kaal is van het schrikken
voor de bombardementen. (p. 31)

Op een andere schijnbaar heel onschuldige foto zien we de omgeving van een dorpsstation, zoals je dat in Vlaanderen nog wel kan zien, met het café op de hoek en de typische wit geschilderde betonnen hekken. Vermoedelijk is de overweg gesloten en de fabriek net uit. Mannen

Hugo Claus (º 1929) - Foto David Samyn.

in sjofele jassen, de meesten met een pet op, staan te wachten, te voet of naast hun fiets. Gewoner kan nauwelijks. En zo ziet ook Claus het:

Wij wachten bij de overweg.
De slagbomen blijven toe.
De dag zit er weer op.

Maar algauw krijgt het tafereel iets bedreigends, iets onheilspellends. Dat de mannen zo ineengedoken zitten in hun jassen, komt niet enkel door de kou:

De mensen zijn nerveus.
D'r is weer iets gebeurd.
Ik beef van d'alteratie.
Het is gevaarlijk aan de Statie.
Ik hoor niet graag
hoe die trein vertraagt.
De treindeuren zijn dichtgespijkerd.
Daar zitten beesten in
die klagen als mensen. (p. 27)

Waarna alles weer in de plooi valt:

De dag zit er weer op,
maar vraag me niet hoe.

[p. 111]

De gedichten zijn geschreven in een gestileerde spreektaal, zoals Claus dat eerder al meermalen heeft gedaan, in een bundel als Van horen zeggen of in sommige gedichten uit Almanak en zelfs De Sporen. Dat schept een bijzondere sfeer, omdat spreektalige uitdrukkingen botsen met heel gestileerde structuurmiddelen, met klankreeksen, rijmen, half- en binnenrijmen, chiasmen, parallellismen, anaforen, kortom het hele dichterlijke arsenaal. Zo kan het dus gebeuren dat een extreem banale mededeling tegelijk banaal blijft, grappig wordt en de kracht krijgt van een onontkoombaar aforisme. Bijvoorbeeld uit het zonet geciteerde gedicht: ‘Ik beef van d'alteratie. / Het is gevaarlijk aan de Statie.’

Ik hoor af en toe wel eens smalend spreken of schrijven over deze bundel, over de gedichten, niet over de foto's. Dat Claus er zich gemakkelijk van af gemaakt heeft, dat hij teert op zijn trucjes, dat de gedichten niet meer zijn dan praatjes bij plaatjes. Dat is niet helemaal terecht en het getuigt vooral van een nogal beperkte visie op poëzie. Het zijn natuurlijk teksten bij foto's, dat was ook de bedoeling. Het is niet de allergelaagdste poëzie, die niet naar de diepste zijnsmysteriën peilt of de versplintering van het postmoderne subject laat zien of de onkenbaarheid van de werkelijkheid. Het hoeft niet alle dagen kermis te zijn. Het zijn alleen maar buitengewoon knap gemaakte gedichten, waarin Claus de trivialiteiten van het dagelijks leven in al hun trivialiteit laat zien, maar ze tegelijk reliëf geeft door ze te laten klinken tegen de achtergrond van de oorlogstragiek. Een oorlogstragiek die zelf ook dagelijks leven was geworden. Claus doet dat op exact dezelfde manier als de foto's dat doen: door meer op te roepen dan te noemen, door compositie, door het spel met voor- en achtergrond, door het detail te laten spreken over wat te groot en te erg is om rechtstreeks aan het woord te laten.

Hugo Brems

hugo claus, Oktober '43, foto's Rik Selleslags, De Bezige Bij, Amsterdam, 1998, 60 p.