Ons Erfdeel. Jaargang 41

De jongen die van wereld wou veranderen

‘En de boze stiefmoeder ging naar haar toverspiegel en vroeg: “Spiegeltje, spiegeltje aan de wand, wie is de mooiste van het land?” En de spiegel sprak: “Gij zijt mooi, o koningin, maar Sneeuwwitje, die leeft over de bergen, bij de zeven dwergen, is duizend maal mooier dan gij”.

Daarop ontbrandde de koningin in een woede die het hele land deed beven. Zij zou weer de mooiste zijn en Sneeuwwitje moest dood.’

Wellicht is dit een van de meest beroemde sprookjesscènes aller tijden. Wie kent niet het verhaal van Sneeuwwitje, die na het tweede huwelijk van haar vader door haar boze stiefmoeder bijna de dood werd ingejaagd.

Stiefmoeders zijn geen vreemden in sprookjes. In meer dan een sprookje duiken ze op en beminnelijk zijn ze zelden.

Assepoester wordt door stiefmoeder en dito zussen verbannen naar een zolderkamertje en draagt lompen in plaats van kleren en ook Eliza uit Andersons Wilde zwanen ondergaat een dergelijk lot. Niet voor niets betekent het woord stiefmoederlijk in de eerste plaats liefdeloos en hardvochtig.

Wat heeft dit alles nu met Papavers, de eerste roman van journaliste Ingrid vander Veken, te maken? Eerder publiceerde zij al twee verhalenbundels, Tiramisu (1991) en Cru Bourgeois (1993), waarin het inlevingsvermogen en de heldere stijl van de auteur mij al opgevallen waren.

In Papavers vertelt zij het relaas van een schizofrene jongen. Hoofdthema is - het ligt voor de hand - de vraag naar het hoe, wanneer en waarom van zijn ziekte.

Op zich heeft deze thematiek niets opzienbarends. Al vaker werden hierover romans en verhalen geschreven. Bijzonder is wel het gezichtspunt: vertelster in Papavers is immers de stiefmoeder van de zieke jongen, zijn tweede-handsmoeder of welke naam deze vaak ondankbare functie wel eens krijgt. Ook zij probeert een sprookje te vertellen. Helaas geen sprookje over lelieblanke prinsessen met gouden haren die gered worden door prinsen op witte paarden, zoals de traditie dat meestal wil. Het is een treurig sprookje, zonder happy end, over een jongen, ‘mijn arme sprookjeskind, met je blauwe kijkers en je gouden lokken’ (p. 35), die zo graag ‘van wereld wou veranderen’ (p. 18).

Hoe die jongen heet, komen we niet te weten. Hier geen ridderlijke namen als Tristan of Parcifal, hoewel ze hem wel zouden passen. Maar het verhaal is wel aan hem opgedragen, wordt hem verteld, zodat de lezer het hele gebeuren in de ik/jij/-vorm krijgt opgedist. Een minpunt, vind ik, omdat het boek op die manier te veel in het genre getuigenis blijft steken

[p. 446]

en minder roman wordt. Maar misschien was dat wel de bedoeling: getuigen van wat er allemaal gebeurt wanneer een jong mens, een kind nog bijna, langzaam vervalt in een ongeneeslijke en door zijn omgeving onbegrepen gekte.

Maar vooral wordt de mythe van de liefdeloze en hardvochtige stiefmoeder doorgeprikt. Want ook stiefmoeders kunnen veel liefde geven en zijn begaan met het wel en wee van hun kind. Met zoveel woorden wordt het hier echter niet gezegd. Daarin schuilt precies de kracht van dit boekje. In de suggestie, in het bijna-verwoorden van wat je wel weet maar niet altijd kunt zeggen: ‘En toen kwam jij, mijn occasiekind. Niet het bloed; maar het toeval heeft ons verbonden. En nu zit ik hier, naast jou op deze bank, met mijn tweedehands droefheid. Jij hebt mijn dromen verjaagd, jij hebt me nog kinderlozer achtergelaten dan ik al was. Na jou durf ik mijn ongeboren kinderen niet meer te missen’ (p. 41).

Vander Veken schrijft helder en terzelfdertijd erg lyrisch. Ze werkt vaak met vergelijkingen, treffend meestal maar soms wat naïef. Enerzijds wordt daarmee het doel - duidelijk maken wat schizofrenie met iemand doet - bereikt, maar de eenvoud van de vergelijkingen geeft het boek vaak de allure van een Libelle-verhaal: intieme getuigenissen voor een groot publiek. ‘(...) jij krijgt afschuwelijke medicijnen die je spasmen bezorgen en stramme spieren. Ze beletten me te denken, zeg je, en met wat je rest aan intuïtieve schranderheid heb je dat heel goed gezien. Aangezien jij het verkeer in je hoofd niet geregeld krijgt, legt men het lam om te voorkomen dat er zich nog meer ongevallen voordoen. In stripverhalen zeven er boven de hoofden van helden ballonnetjes met gedachten, maar jouw schedel is vergrendeld met chemisch lood, geen wolkje kan eraan ontsnappen. Zower is de wetenschap gevorderd: in plaats van je armen stopt men je hersens in een dwangbuis’ (p. 42).

Maar daarmee is de negatieve kritiek op dit boek wel gegeven. Mag dit dan iets teveel bekentenisliteratuur zijn, het is ook een erg pakkend verhaal over de liefde van een vrouw voor een kind dat haar langzaam maar zeker ontglipt. Om hem zoveel mogelijk te kunnen helpen, om ook zijn familie, zijn vader, zijn moeder, zijn grootouders te kunnen bijstaan, maar vooral om haar eigen verdriet de baas te kunnen gaat ze op zoek naar oorzaak en symptomen van de ziekte die vooral jonge mensen, pas twintig meestal, treft. ‘Haar papieren zelfhulpgroep’ noemt ze de boeken die ze leest, medische verslagen of getuigenissen van andere ouders van schizofrenen. Maar het blijft tasten in het duister. Wat er in de zieke jongen omgaat, komt ze niet te weten. En ook de lezer wordt niet echt wijzer. Dit mag negatief lijken, maar het vormt ook de stuwende kracht van het boek: het zoeken - naar wat, waarom, hoe, wanneer, door wie - in de hoop die vreselijke ziekte te doorgronden. Maar ook: het besef dat niet het weten, maar vooral het voelen, van heel veel liefde voor D., zijn grootste, misschien zijn enige hulp kan zijn. Ook van een stiefmoeder.

Gerti Wouters

ingrid vander veken, Papavers, Manteau, Antwerpen, 1997, 144 p.