Ons Erfdeel. Jaargang 40

Een nieuwe bijbelvertaling in voorbereiding

Er heerst een grote bedrijvigheid op het terrein van de Nederlandstalige bijbelvertaling. Nog maar onlangs is de katholieke Wille-brordvertaling herzien en heeft de oecumenische Groot Nieuws Bijbel een nieuwe herziene druk gekregen. Bovendien zijn er verschillende andere bijbels voor specifieke doelgroepen op de markt, zoals de schitterende Startbijbel voor de jeugd. Tegelijk wordt er koortsachtig gewerkt aan een nieuwe bijbelvertaling die na de eeuwwisseling klaar moet zijn.

Een rijke traditie

Voor een verklaring van die vertaalhausse in bijbelland moeten we terecht bij de Nederlandstalige bijbeltraditie. Bij de protestanten is van oudsher de Statenvertaling de meest gezaghebbende bijbelvertaling. Die op last van de Synode van Dordrecht in 1637 gepubliceerde vertaling heeft niet alleen een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van de Nederlandse standaardtaal en door de zuidelijke inbreng bijgedragen tot de bovengewestelijke geloofstaal. Ze heeft ook onze cultuur en literatuur, waaronder verschillende hedendaagse romanciers (Maarten 't Hart, Reve, Wolkers) en dichters (Achterberg, Nijhoff, Van der Graft), blijvend beïnvloed.

In 1951 is voor de prostestanten een nieuwe bijbelvertaling verschenen, die de verouderde en moeilijker te begrijpen taal van de Statenvertaling moet vervangen door een meer hedendaags Nederlands. Sinds de jaren vijftig is die NBG-vertaling - zo genoemd naar het genootschap dat deze vertaling heeft bezorgd - de bij de protestanten meest gebruikte vertaling. Met name die vertaling van 1951 is in de jaren negentig aan vervanging toe. Het zijn dan ook de protestanten die aan de basis liggen van het nieuwe vertaalproject. De katholieken die na de Canisiusvertaling in de jaren vijftig met een nieuwe vertaling waren begonnen, beschikken momenteel immers met de Willebrord over een hedendaagse vertaling die niet alleen aansluit bij het hedendaagse taalgebruik, maar ook bij recente exegetische inzichten. Dat de katholieken toch hun medewerking verlenen aan een nieuwe bijbelvertaling is enigszins te begrijpen als men zich realiseert dat de gereviseerde Willebrordvertaling uiteindelijk grotendeels toch ook al teruggaat op vertalingen uit de jaren zeventig. Bovendien ontbreekt in het Nederlandse taalgebied totnogtoe een interconfessionele vertaling zoals die in het buitenland al geruime tijd voorhanden is. De Groot Nieuws Bijbel is weliswaar oecumenisch, maar is niet bedoeld voor liturgisch gebruik. De nieuwe vertaling is dat wel.

Een stevige organisatie

Uiteindelijk hebben meer dan twintig kerkelijke denominaties hun medewerking toegezegd. Het hele project wordt in samenwerking met de Katholieke Bijbelstichting (KBS) organisatorisch gedragen door het Nederlands Bijbelgenootschap, dat sedert de jaren zeventig in Haarlem is gevestigd en al meer dan 18O jaar zorgt voor de publicatie en verspreiding van de bijbel, niet alleen binnen het Nederlandse taalgebied maar ook daarbuiten. Met meer dan 260.000 leden en een staf van ruim 70 mensen is die organisatie in staat om een dergelijk groots project ook financieel te dragen. De nieuwe bijbelvertaling is begroot op een kwart miljard Belgische frank of zo'n 14 miljoen gulden.

De nieuwe bijbelvertaling is dan ook een belangrijk en groots project, waarvoor een ingewikkelde maar stevige organisatie is opgezet. Voor het project zijn aanvankelijk negen exegeten, vier neerlandici en twee vertaalwetenschappers aangetrokken, die vanaf september 1993 24 uur (later 30 uur) per week aan de vertaling werken. Heel kenmerkend en vernieuwend in de Nederlandstalige bijbelvertaal-

[p. 612]

traditie is dat van meet af aan neerlandici bij de totstandkoming van de vertaling zijn betrokken. Daartoe wordt er gewerkt met vertaal-koppels, waarin een exegeet en een neerlandicus samen in onderling overleg een eerste versie produceren. Die wordt dan voorgelegd aan een ander koppel dat de vertaling van kritisch commentaar voorziet.

Bovendien is er een coördinatieteam dat samen met de projectleider de vertalers aanstuurt. Verder zijn er jaarlijks verschillende seminaries waarin de vertalers over allerlei vertaalproblemen van gedachten wisselen. Ondertussen is het aantal vertaalkoppels uitgebreid tot elf; ze zijn tegelijk met verschillende bijbelboeken aan de slag. Totnogtoe is er gewerkt aan Amos, Haggai, Qohelet (Prediker), Jona, Esther, Ruth, Handelingen, Galaten, Thessalonicenzen, Obadja en Joël, en staan verschillende andere boeken op stapel.

De vertalingen worden becommentarieerd door 55 supervisoren, die evenals de vertalers zijn gekozen op grond van hun bekwaamheid en hun kerkelijke gezindheid. Die spreiding over de verschillende kerkelijke denominaties is uiteraard niet zonder belang; het is immers de bedoeling dat de kerken de vertaling aannemen en gebruiken. Het NBG en de KBS zijn immers lekenorganisaties.

Naast het commentaar van de supervisoren is er ook nog een aparte inbreng vanuit Vlaanderen. Bij het opstarten van het project is namelijk vastgesteld dat in het vertalersteam de Vlamingen flink ondervertegenwoordigd zijn. Dat is een spijtige zaak aangezien de vertaling niet alleen voor Nederland is bedoeld, maar ook voor Vlamingen acceptabel moet zijn. Daarom is er een Vlaams lezerspanel opgericht, waarin een handvol Vlamingen de vertaalproeven kritisch leest en met de Vlaamse taalgevoeligheid alert blijft voor een te Nederlandse (lees: Hollandse) vertaling.

Al die commentaren worden verwerkt en belanden na preadvies bij de begeleidingscommissie, die uiteindelijk in overleg met het coördinatieteam en de vertalers de vertaling fiatteert en voor het NBG en de KBS het project begeleidt.

Het spreekt vanzelf dat met een dergelijke organisatie elke vertaling een lang traject aflegt voor het uiteindelijk wordt geaccepteerd. Binnenkort zal voor een paar vertalingen een proefvertaling beschikbaar zijn, die dan wordt voorgelegd aan de leden van de verschillende kerken.

Een eigen vertaalstrategie

Acceptatie van de nieuwe bijbelvertaling hangt niet alleen af van de zorgvuldigheid waarmee is gewerkt en van het intensieve overleg dat is gepleegd, maar eveneens van de kwaliteit en de eigenheid van de nieuwe vertaling. Daartoe is er ook werk gemaakt van een handleiding waarin de vertaalprincipes en -regels voor de nieuwe bijbelvertaling zijn verwerkt.

Met het traditionele vertaaldilemma, hoe lever je een vertaling af die tegelijk de brontekst adequaat weergeeft en een acceptabele doeltekst oplevert, is zorgvuldig omgesprongen. Geen idiolecte vertaling zoals de Statenvertaling, maar evenmin een dynamisch-equi-valente zoals die van de Groot Nieuws Bijbel, waarin algemene verstaanbaarheid voor de hedendaagse (ook randkerkelijke) lezer op de tekst primeert.

De nieuwe bijbelvertaling ontleent zijn identiteit aan een doordachte vertaalstrategie die de brontekst als tekst centraal stelt, maar tegelijk een hedendaags Nederlands beoogt. Het motto ‘brontekstgetrouw en doeltaalgericht’ impliceert een intensieve samenwerking tussen exegeet en neerlandicus. Uitgangspunt van elke vertaling is een zorgvuldige tekstanalyse waarin de kenmerken van de tekst naar voren komen. Die moeten immers in de vertaling worden overgebracht. Slechts als taalkenmerken een tekstfunctie krijgen, wonden ze in de vertaling bewaard. Verder primeert het macroniveau op het microniveau: overwegingen over genre, communicatieve functie, stijl en structuur van de tekst geven de doorslag bij het oplossen van allerlei lexicale en syntactische vertaalproblemen. Ten slotte is de nieuwe bijbelvertaling ook een vertaling in de breedte: acceptabel voor Nederlanders én Vlamingen en gebruikmakend van de volle mogelijkheden van het Nederlands: van literair tot alledaags.

Een belangrijk kenmerk van de Nieuwe Bijbelvertaling is dan ook dat theologische overwegingen niet de doorslag geven: dogmatische vooronderstellingen mogen de vertaling niet belasten. Dat is een hele opgave in het kerkelijke veelstromenland dat Nederland toch is. Bepaalde tradities, bijvoorbeeld bij het gebruik van Godsnamen, moeten daarbij soms worden

[p. 613]

doorbroken. Toch is er goede hoop (of is het geloof) dat de kerken de nieuwe bijbelvertaling zullen accepteren, omdat nog maar zelden zoveel inspanningen zijn geleverd om de bijbel ook in deze tijd te laten klinken.

Paul Gillaerts