Ons Erfdeel. Jaargang 40

[p. 589]

Achterstevoren, andersom als het kon

Als er al zoiets als ouderdomspoëzie bestaat, dan behoren de nieuwste gedichten van J. Eijkelboom daar op het eerste gezicht zeker toe. Wat bedaagd, ingekeerd en van eindigheidsbesef doordrongen; de bekende epitheta die aan de term ‘ouderdomspoëzie’ kleven, lijken voor Eijkelbooms nieuwste bundel Het lied van de krekel onverkort op te gaan. De titel verwijst ook expliciet naar die thematiek, met name naar de Griekse mythe van de sterveling Tithonos, die als minnaar van de godin Dageraad, van Zeus onsterfelijkheid verkreeg, maar niet de eeuwige jeugd. Tithonos bleef dus in leven, maar verouderde, tot hij tenslotte verschrompelde tot een krekel. Meteen is duidelijk gemaakt dat in Eijkelbooms poëzie de klassieke thema's aan de orde zijn en dat het verhaal van een particulier ik hier geplaatst wordt in een uitvergrotend, tijdloos kader.

In deze bundel vinden we talloze sporen van verstenen, kleiner worden, afstand doen, naast tekenen van toenemende ijlte. Deze gedichten lijken het dan ook vooral te hebben over het leven als een ontscheping naar het uiteindelijke verdwijnpunt van de dood. Grootse tragiek blijft daarbij achterwege. Hier is geen sprake van verkrampt verweer of nostalgische vlucht in het verleden, evenmin als van verbittering of spijt. Misschien valt de houding van de dichter nog het best te omschrijven als een nauwgezet toezien hoe alles gaat zoals het gaat. Zo'n blik is natuurlijk sterk genoeg om gangbare zienswijzen om te keren. Eijkelboom ziet m.a.w. de schamelte achter die dingen die met zoveel maatschappelijk belang worden bekleed én hij kiest resoluut voor het plezier om het onbeduidende. Met regels ontleend aan Nietzsche verwoordt Eijkelboom dat laatste als volgt:

Nooit eerder
was er zulk een bescheidenheid
van de wellust.

Dit intense genieten van het gewone, verdraagt nog nét het etiket van ‘ouderdomspoëzie’. Het is in de poëzie immers al vaker vertoond dat de thematiek van een vernauwend toekomstperspectief vasthangt aan een sterk zinnelijke cultus van het kleine. Naarmate de leefwereld verkleint, vergroot de gehechtheid eraan. De waarde van de dingen ligt mede in hun bedreigd zijn. Levensdreiging, levens-

Jan Eijkelboom (º 1926)

drang: de afstand ertussen is allesbehalve groot.

Op zijn best is Eijkelboom in Het lied van de krekel, waar hij aan het onooglijke een eresaluut brengt, waar hij met enkele extreem sobere verzen een wereld van sterke zintuiglijkheid laat opengaan. Deze poëzie geeft je als lezer het gevoel dat er met het ouder worden eigenlijk evenveel bijkomt als er wegvalt, alsof daardoor pas een soort bevrijding kan ontstaan. Het levert de vrijheid op om halt te houden bij wat voor het ik echt belangrijk is; de vrijheid eigenlijk om halt te houden tout court. Sensaties en verbeelding worden aangescherpt.

Zoals af te lezen valt aan de toponiemen waarnaar de vier afdelingen zijn genoemd, hebben plaatsen in deze gedichten een belangrijk aandeel. Plekken worden door Eijkelboom verbonden met een sfeer en ze vormen bovendien het decor waarin hij taferelen neerzet. Met scherpe lijnen tekent hij en haalt hij klaarte en ruimte tevoorschijn. Zijn prenten stralen een opmerkelijke helderheid uit, zoals bijvoorbeeld deze vriesharde, oplichtende verzen uit ‘Stadstuin’. Dit is een klaarte die nog nauwelijks met de somberte van het etiket ‘ouderdomspoëzie’ te rijmen valt.

In dat carré kon 's winters
baksteen rinkelen als glas
onder een hemel zo strak
dat het gonsde.

[p. 590]

Eijkelbooms taalgebruik is uitermate gewoon en past perfect bij zijn terugtredende omgang met de werkelijkheid. Met dat bescheiden idioom schrijft hij een poëzie die in de flaptekst terecht een ‘lyriek van het alledaagse’ wordt genoemd. Een mooi voorbeeld daarvan vind ik het gedicht ‘Callantsoog’:

Het fietspad liep erlangs zodat ik vluchtig
maar wel degelijk kon zien hoe om een tafel
drie, vier volwassenen in levendige rust
volmaakt daar thuis en samen waren,
solide lichtval om zich heen.

‘In levendige rust’ zou wel eens dé sleutel tot de bundel kunnen zijn. Het drukt hoe dan ook een ingehouden tegenstelling uit die een eind vanonder het deksel van de ‘ouderdomspoëzie’ uit komt steken. Deze poëzie, die het op het eerste gezicht moet hebben van verstilling, rust en berusting blijkt ook een sterke dynamiek op de lezer los te laten. Eijkelboom schrijft zich niet naar een verzoening met het eindpunt toe. Wat centraal staat, is niet het stokken, maar wel de inwendige spanning, de daadkrachtige wens om ‘achterstevoren’ en ‘andersom’ opnieuw te beginnen. Het is in dat verband trouwens opvallend dat begin- en eindpunt van het leven, jeugd en ouderdom, in deze bundel allebei sterk aanwezig zijn.

Eijkelboom zoekt naar een bestaan dat ‘eeuwig in wording’ blijft. In de wording zelf blijkt de voltooiing te liggen. Het proces is nooit af en daardoor blijvend. Het vindt voltooiing in zijn herhaalbaarheid, vooruit en terug. In deze levenservaring is stilstand dan ook alleen draaglijk als punt van omkering, als uitsparing in een stroom van beweging. Een treffend beeld daarvan lees ik in het gedicht ‘Carnisse Grienden’:

Laat mij maar gaan. Ankeren, zegt een bord
dat als een roerdomp in het water staat, verboden.

Het geloof in het leven als een perpetuum mobile. Op het poëticale vlak wijst ook de titel van de bundel naar dat idee: ondanks zijn nietig geworden gestalte bewaart de krekel zijn stem en dat doet ook de dichter. Hij blijft zijn ‘lied’ aanheffen, tegen het verdwijnen, tegen het stilvallen in. De utopie van de onaf blijvende voltooiing is onbereikbaar, maar daardoor is ze ook net blijvend. De poëtische drijfveer blijft gaande.

Ik zou Het lied van de krekel onrecht doen, als ik ook niet even halt hield bij de cycli waarmee de bundel afsluit. Die bestaat uit bewerkingen naar twee Ierse dichters van formaat: W.B. Yeats en Seamus Heany. In de eerste cyclus herkennen we de onvoorwaardelijke keuze voor het leven die we uit de andere gedichten al kennen. Dat is een vitalistisch aandoende keuze tegen de dood - en tegen beter weten in - die in dit poëtische testament van Yeats oplaait als een passionele bezwering. Als losbarsting van levenskracht is deze eerste cyclus ook veel explicieter dan de gedichten van Eijkelboom zelf.

Een andere toon laat de slotcyclus naar Seamus Heaney horen, waarin een leven in dienst van de taal in beeld wordt gebracht. We zien hoe letters en woorden een dichtersleven bepalen, hoe fascinerend en veeleisend taal kan zijn en hoe wonderlijk het geschreven woord. Die fascinatie proef je trouwens ook elders in Het lied van de krekel in de manier waarop Eijkelboom behoedzaam woorden koestert. Deze voor mij bijzondere benamingen zal ik uit de bundel alvast onthouden: een moet, een kil, een bandelier. Misschien is het de krekel ook wel blijvend om deze bescheiden jubel te doen, om de hulde aan taal.

Stefaan Evenepoel

j. eijkelboom, Het lied van de krekel, Arbeiderspers, Amsterdam, 1996, 45 p.