Ons Erfdeel. Jaargang 39

‘Repos ailleurs’

Met de herdenking van de 400ste verjaardag van het overlijden van Philips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde (1540-1598) in het vooruitzicht, verschijnt het derde deel van zijn briefwisseling. Deze kritische uitgave die vijf volumen moet tellen, biedt aan de geïnteresseerde historicus alle bewaarde brieven in de oorspronkelijke taal. De brieven worden historisch gesitueerd, uitgebreid samengevat en voorzien van noten. Een index nominum sluit elk deel af. Marnix schrijft in het Latijn, het Frans, het Nederlands, het Duits, het Spaans en het Italiaans.

Zo bedient de diplomaat zich van het Frans als hij aan de Staten-Generaal en zijn broodheer Willem van Oranje schrijft. Aan persoonlijke vrienden - humanisten - en over theologische kwesties schrijft hij in het Latijn. Alle bewaarde brieven aan Robert Dudley, graaf van Leicester zijn in het...Italiaans geschreven. In deel III is slechts één brief in het Nederlands opgenomen. Het epistel, gericht aan de burgemeesters en schepenen van de stad Vlissingen, is opmerkelijk omdat het de tolerantie van Marnix toont: hij vraagt de magistraat om vrijlating van ene Claes Meyngaerts, die wegens ‘eenige injurieuse’ woorden tegen Marnix in de gevangenis is gegooid (p. 159).

Marnix is de ‘gentleman-calvinist’ genoemd, ‘een intellectueel in de politiek’ (Jan Romein). Tijdens de jaren 1579-1581 is hij vooral rechterhand van Oranje. Geen staatsman, maar de onmisbare steunpilaar die de staatsman mogelijk maakt. Marnix dient loyaal een persoon en een zaak, ‘le service du publicq’ (p. 164). Hij volgde daarmee de roeping van zijn familie die behoorde tot de lagere adel. Indien daarom gevraagd, legitimeert de ‘penvoerder van de opstand’ in een brief aan Oranje de revolte als het rechtmatig verzet van de Staten tegen een tiran (‘un oppresseur de la patrie et ennemy juré et irréconciliable de tous les serviteurs de Dieu et de leur chief Jésus Christ’ (p. 149)). Als de Staten-Generaal de prins die hun ter verdediging en bescherming wordt aangeboden, nu afwijzen, tonen ze zich ondankbaar jegens God die hen juist van de tirannie (‘le joug d'une misérable vile servitude de Babylone’ (p.149)) wil bevrijden.

Marnix bemiddelt, onderhandelt en probeert radicale Gentse calvinisten en Malcontenten te matigen. Hij reist naar Frankrijk om de hertog van Anjou, de broer van de Franse koning Henri III, voor de opstand te winnen. Eind 1581 verblijft hij met Anjou aan het Engelse hof en is er getuige van aanslepende huwelijksonderhandelingen tussen de hertog en de 48-jarige koningin Elisabeth. Hij verveelt er

[p. 791]

zich, tot hij bij een boekhandelaar een lijst ziet vannieuwe boeken die uit Frankfurt moeten komen (de ‘Frankfurter Messe’ speelde een belangrijke rol bij de verspreiding van de ideeën van de Hervorming). Op de lijst staat het boek van de Leuvense theoloog Michel de Bay. Die heeft het geschreven als antwoord op het brieftraktaat van Marnix, gewijd aan zijn controverse met De Bay. Theologische kwesties laten de calvinist inderdaad niet koud, zoals blijkt uit deze controverse over de transsubstantiatie. Marnix besteedde ettelijke, scherpe bladzijden aan de weerlegging van de stellingen van de Leuvense theoloog. Inzet is de betekenis van Christus' woorden bij het Laatste Avondmaal: ‘Dit is mijn lichaam’ moet volgens Marnix niet letterlijk maar symbolisch worden geïnterpreteerd. Even komt in deze briefwisseling ook de humanist naar boven, geïnteresseerd in een pragmatische aanpak van het grammatica-onderricht (pp. 221-222). En tijdens het vele werk slaagt hij er in 1580 nog in de eerste uitgave van zijn berijmde Psalmenvertaling uit te brengen.

Het is duidelijk dat deze drukbezette en geëngageerde man de echte rust elders zocht en niet vond: repos ailleurs was niet voor niets zijn lijfspreuk. Hij stuurde die aan de geograaf Ortelius met een pentekening: een schip laveert met bolle zeilen tussen de klippen onder een stralende zon. Eronder staat het verklarende Latijnse distichon:

vela dato atque alibi requiem tibi quaere repostam certa Evangelii quo cynosura vocat

(Laat de zeilen bollen en zoek elders rust voor je weggelegd: de vaste ster van het evangelie toont de weg (p. 114)).

Uit Engeland laat hij weten dat de onstandvastigheid van zijn brieven te wijten is aan de dagelijkse wisselende toestand: Meum certe iudicium hactenus numquam fluctuavit (mijn oordeel heeft tot op vandaag nooit gewankeld, p. 315).

En in het antwoord op een belasterend pamflet schrijft Marnix aan de Staten-Generaal: ‘J'ay tousjours suivy ma Religion, sans fleschir ne pour allechemens, ny pour promesses que l'on m'ait fait bien grandes en divers lieux, ny pour menasses mesmes ayant esté un an entier entre les mains des Espaignols, Dieu ma fait tousjours la grace de demeurer constant et invariable’ (p. 83).

Maar het ergste moest nog komen: als burgemeester van Antwerpen zou Marnix verplicht worden de stad in 1585 aan de Spanjaarden over te geven. Oranje was toen al vermoord.

Luc Devoldere

Marnixi Epistulae, De briefwisseling van Marnix van Sint-Aldegonde, Een kritische uitgave, Pars III (1579-1581), door aloïs gerlo en rudolf de smet, Universty Press, Brussel, 1996, 329 pp.