Ons Erfdeel. Jaargang 39

Muziek

G. Kantsjeli, huiscomponist van het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen

In toenemende mate raakt het concertpubliek vertrouwd met de eigentijdse muziek. Voorheen werd dat repertoire haast uitsluitend in een cenakel voor een beperkte groep ingewijden opgediend. De laatste tijd krijgt die literatuur ook een plaats in de ‘klassieke’ concertprogramma's. Vanaf zijn ontstaan heeft het kunstencentrum deSingel in Antwerpen het voortouw genomen in de programmering van de twintigste-eeuwse muziek. In het jaarlijks programma reserveert het een opmerkelijke plaats voor de moderne en zelfs strikt actuele muziek. Niet alleen in de cyclus Creaties, ook in andere reeksen uit het voorbije seizoen stonden tal van hedendaagse componisten op de affiches, en de inhoud van het seizoen '96-97 lijkt daar niet van af te wijken. Centraal staat de uitvoering van het zo goed als volledige oeuvre van A. von Webern. Daarnaast wordt werk gecreëerd van F. Cerha, Y. Xenakis, L. Brewaeys, J. Adams en G. Benjamin. Bovendien krijgen B. Britten en andere Engelse componisten als M. Tippett, P.M. Davies, H. Birtwistle en B. Ferneyhough speciale aandacht.

Ook het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen zit op een dergelijk spoor. Sinds L. Vanackere er als intendant de touwtjes in handen heeft, ziet de abonnementsprogrammering er veelkleuriger uit. Niet dat het zogenaamde ijzeren repertoire voorgoed is afgeschaft. Gelukkig niet! Alle stijlperioden komen aan bod, van de achttiende tot en met de twintigste eeuw. Opvallend is wel dat hoe langer hoe meer eigentijdse partituren de affiches sieren: b.v. L'inferno (N. Rosseau), Death and fire (T. Dun), Aquarius (K. Goeyvaerts), Treurmuziek (W. Lutoslawski), Symfonie nr. 5 (A. Schnittke) en Raga (W. Henderickx). Het orkest startte bovendien met een gloednieuw initiatief: een hedendaags componist wordt voor een langere periode aan het orkest verbonden. ‘Dat heeft als doel, op termijn een aantal invalshoeken te bieden van waaruit het componeren als creatieve daad bekeken wordt. Die kunnen extreem contrasteren. Het systeem laat wel toe hedendaagse muziek systematisch in het repertoire op te nemen, zodat die bevattelijker en minder afstandelijk wordt. Belangrijk is ook dat de gekozen componisten tot diverse tradities en culturen behoren. Dat criterium beoogt de relativering van onze eigen West-Europese gewoontes’, aldus L. Vanackere.

De eerste ‘composer in residence’ was Gija Kantsjeli. Hij werd in 1935 geboren in Tbilisi (Georgië). Pas na zijn universitaire studie in de geologie begint hij met zijn conserva-

[p. 778]

toriumopleiding. Tot 1990 verblijft hij in zijn geboorteland, waar hij o.a. muziekleraar is en vooral als componist van film- en theatermuziek bekendheid verwerft. Het jaar daarop vestigt hij zich in Berlijn en verandert van koers. Hij componeert nu vooral symfonische werken, experimenteert met verschillende stijlen en schept een eigen idioom. Meteen krijgt hij internationale vermaardheid.

De muziek van Kantsjeli is sterk emotioneel geladen. In menig opzicht wijkt ze af van de seriële muziek uit het midden van deze eeuw. Toch lokt zijn muziek controversiële reacties uit, meer bij de kritiek dan bij het publiek. Dat bleek opnieuw bij de wereldpremière van Simi, een celloconcerto dat hij schreef in opdracht van het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen en dat op 14 februari 1996 door M. Rostropovitsj gecreëerd werd in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel. Sommigen schrijven zijn muziek een ‘complexe eenvoud en diepzinnige kracht’ toe, anderen kraken ze als ‘simplistische rotzooi’. De componist ligt daar niet wakker van. ‘Dat mijn muziek extreme reacties oproept, doet me plezier. Het ergste wat haar, mij en ieder mens kan overkomen, is onverschilligheid. Onverschilligheid remt de evolutie, ze trekt je achteruit. Tegenstellingen drijven je vooruit.’ In zijn ogen is muziek wel de meest abstracte van alle kunsten, maar terzelfder tijd reflecteert ze het wezen en de toestand van de mens die die muziek opschrijft. Vandaar dat ze volgens hem zowel leugen en onrechtvaardigheid aan de kaak moet stellen, als schoonheid en goedheid in goud beslaan. Die tegenstelling is alvast een eerste kenmerk van Kantsjeli's muziek, en niet het geringste. Zijn muziek is geladen met extreme dynamische contrasten: geheimzinnige stilte en broze subtiliteit naast brutale disharmonie en oorverdovende klankorgie. Vele van zijn composities hebben een uitgesproken depressief karakter. Titels als Lament, Nachdem Weinen, Trauerfarbenes Land, Freudelose Gedanken en Vom Winde beweint spreken voor

V.l.n.r. M. Rostropovitsj, G. Kantsjeli, G. Llewellyn (dirigent).

zichzelf. Telkens echter worden angst, smart of verschrikking in contrast geplaatst met hoop, troost of bezinning. Een andere karakteristiek van zijn muziek is de invloed van de Georgische volksmuziek. Niet dat Kantsjeli zomaar volksliedjes of -ritmen verwerkt in zijn muziek. Hij voelt zich veeleer aangetrokken door het mysterieuze karakter van de oude polyfone volksmuziek uit zijn geboorteland.

Het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen stelde naast de wereldpremière van het celloconcerto nog vier andere partituren van zijn huiscomponist voor. De Zesde symfonie (1981) klinkt als een verhaal uit de stilte met enkele verpletterende klankexplosies. Ze illustreert wonderwel de idiomatische schrijfwijze van de componist: het werken met kernachtige figuren die, onderbroken door pauzen, vaak obsederend herhaald worden. Vom Winde beweint (1988) werd geschreven als in memoriam voor een muziekcriticus en vriend van de componist. Buiten het agressieve allegro moderato met zijn pijnlijke orkestkreten is deze ‘liturgie’ voor altviool (Yuri Basjmet) en orkest een gevoelsdiepe klaagzang, soms statisch van karakter en vaak in een neoromantische stijl uitgewerkt. Ook Lament (1995) is een elegie, dit keer ter nagedachtenis van Luigi Nono. Dat werk voor sopraan (Maacha Deubner), viool (Gidon Kremer) en orkest verglijdt in een doorlopende, langzame beweging van ongeveer vijftig minuten. Enkele fel gescandeerde tuttipassages van

[p. 779]

het orkest onderbreken de monotone stroom van klankbanden, die als uit een onwezenlijke verte en fascinerende stilte op de toehoorder afkomen. Buiten enkele psalmteksten reciteert de sopraan het diepzinnige gedicht ‘Ich gehe langsam aus der Welt heraus’ van de joodse dichter Hans Sahl. Al even mysterieus en soms echt eentonig klinkt het Magnum ignotum (1994) voor blaasinstrumenten, contrabas en geluidsband. In dat werk refereert de componist met pregnante citaten op geluidsband aan de oude religieuze muziek uit zijn geboorteland: zowel eenstemmig kerkgezang als driestemmige polyfonie uit een zeer ver verleden. Het blazersensemble begeleidt de geluidsband in een overwegend meditatieve sfeer. Het is opnieuw een partituur waarin de stilte als het ware zingt, de eenvoud opvalt en de contrasttekening belemmerd werkt.

Voor de volgende twee jaar heeft het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen de Engelsman Robin Holloway (º1943) als ‘composer in residence’ uitgenodigd. Voor de tweede maal een componist wiens naam bij ons nog niet ingeburgerd is. Naast het opdrachtwerk dat het orkest zal creëren tijdens het seizoen '97-'98 zal nog een zestal werken uit zijn vrij indrukwekkend oeuvre worden voorgesteld.

Hugo Heughebaert