Ons Erfdeel. Jaargang 39

Theater

Het mens: theatermonoloog van Benno Barnard

Drie jaar geleden maakte Benno Barnard een poëtische hertaling van All for Love, een versdrama van John Dryden uit 1678, gebaseerd op Shakespeares Antony and Cleopatra. Luk Perceval, die het stuk toen voor de Blauwe Maandag Compagnie regisseerde, noemde Barnards tekst ‘een partituur die ritueel, ritmisch en daardoor muzikaal is’. Ze tilt de personages op uit hun concreet historische en psychologische afbakening en transformeert hen tot eeuwige waarden. Perceval spreekt van een soort opera voor de stemmen van de ziel. ‘De personages zijn behalve zichzelf ook de maskers van de stemmen die Antonius in zijn onderbewustzijn hoort.’ Diezelfde aanzet tot universalisering en condensering is, zij het in een geheel andere context, ook merkbaar in de theatermonoloog Het mens, die Barnard speciaal voor de Vlaamse actrice Chris Lomme schreef - opnieuw in blanke verzen.

Aanvankelijk zou ook nu weer Perceval regisseren, maar hij verwees door naar Marcelle Meuleman, een Nederlandse docente aan Studio Herman Teirlinck. De première was nogal teleurstellend. Lomme is een niet onverdienstelijke actrice en de tekst op zich dwong eerbied af, maar de klik bleef uit. Het feit dat de bijna zestigjarige actrice in haar personage eigenlijk met zichzelf geconfronteerd wordt, ‘debuterend in de schouwburg van de ouderdom’, had deze monologue intérieur een grote authenticiteit kunnen geven.

Het personage heet Coco, heeft de leeftijd van Chris Lomme, en zit bijna de hele tijd op een stoel. Met het spook van het afscheid in haar lijf blikt ze terug op haar leven. Verrassend is haar getuigenis niet; het zijn de herkenbare clichés in de ontwikkeling van jong naar oud. Maar de tekst sublimeert de anekdotiek in een taal die het triviale als het ware ritualiseert. Over haar kindertijd zegt ze: ‘Dat is de oerintrige. Ik zoek liefde, / maar niemand knuffelt ooit mijn zeven jaar: / mijn moeder is een kille koningin / en wijst mij af; mijn slappe papa zwijgt / of mompelt iets achter zijn stenen krant; / ik krijg een kruisje voor ik slapen ga’. Het particuliere wordt universeel. Meer dan een biografisch verhaal is deze monoloog de lyrische evocatie van een filosofisch onderzoek.

De centrale vraag die Coco zich zelf stelt is: ‘Wie ben ik?’, maar telkens buigt ze het ‘ik’ om tot ‘wij’. Het menselijk wezen en het menselijk lot zijn aan de orde. De complexiteit hiervan wordt geïllustreerd binnen het individu, dat representatief is voor allen. In de twee motto's die Barnard zijn stuk meegeeft (‘I grow old... I grow old...’ van T.S. Eliot, en ‘... ce visage a eu lieu’ van Marguerite Duras), ligt de positie van het menselijke ‘nu’ weerspiegeld. De actualiteit van het leven manifesteert zich als het smeltpunt van verleden en toekomst: we zijn wie we waren, we stapelen de geschiedenis in ons op, en wat we zullen zijn, zijn we nu al. Zo'n uitgangspunt leidt tot een tekstconcept waarin niet zomaar verteld wordt over wat voorbij is of gehengeld naar wat komen kan, maar waarin de beleving van de tijd - en hierdoor wellicht ook het dramatische gehalte - sterker is dan de (meer afstandelijke) vertelling. We hebben geen verhaal, maar ‘we zijn een lang verhaal’.

Toch schiet de partituur in de mond van het theaterpersonage Coco/Lomme enigszins tekort. Het universaliseren van de persoonsgebonden materie en het dramatiseren van de tijd worden vooral thematisch geëxpliciteerd. Dat geeft meer aanleiding tot een magistraal taalspel dan tot dramatische stuwing. De contouren van ‘het mens’ dat voor je zit en je

[p. 773]

Chris Lomme in ‘Het mens’ Foto C.M. Ryckeboer.

voortdurend probeert te bereiken, vervagen onder een tekst die bloost van mooie formulering en plastische beeldspraak. Coco wil door het publiek gezien, begrepen en dus geliefd worden, maar op de scène blijft die hunker te veel hangen in woorden.

In de tekst zit nog een andere verdichting dan de tijdsverdichting, nl. de veelheid van ‘ikken’ die in ieder mens opgestapeld ligt. Ook dat beitelt de tekst helder uit. ‘Ik zwerf als een nomade van hier naar daar (...). En van ik naar ik naar ik(...). Ik weet niet wie ik ben. Het beeld wordt nog verscherpt doordat het om een actrice gaat, die via haar rollen voortdurend ‘een ander leven aandoet’, voortdurend andere ikken als zoveel huiden aan- en uittrekt.

Dat acteren hierdoor metafoor wordt voor menszijn levert echter opnieuw vooral literaire winst op. Het is een gelegenheid om er een aantal thema's mee te verbinden. Dat ze bv. van haar man hield en hem toch bedroog, krijgt een specifieke inhoud door te zeggen met wie ze hem bedroog: ‘Met mij. Met tegenspelers. (...) Mijn spiegelspelers’. Het is haar vrouwelijk narcisme, belichaamd in de figuur van de actrice, dat haar parten speelt. En voortbordurend op dat bedrog denkt ze luidop: ‘Ik weet dat het soms moeilijk is om niet te spelen en soms onmogelijk om wel te spelen.’ De acteermodaliteit als beeldspraak zegt hier niet alleen iets over het leven in het algemeen, maar ook en vooral over het scènewerk. Juist dat subtiele balanceren tussen ‘wel’ en ‘niet’ maakt voor een goed deel de essentie van deze voorstelling uit.

Dat de toeschouwer in dat opzicht wat tekort komt, is deels te wijten aan de tekst, die iets te weinig een profiel ondersteunt dat organisch en associatief tot leven komt. Maar de verklaring ligt ook bij een te nadrukkelijke theatralisering van de tekst. Het nogal extraverte acteren, dat gemakkelijk zijn toevlucht zoekt bij theatertrucs en een loos spel met het publiek, dreigt de monologue intérieur onder de voet te lopen. Het komt te weinig van binnenuit. Een stuk geloofwaardigheid gaat dan ook verloren.

Van de drie gespreksonderwerpen die Coco bij het begin zelf aangeeft (de moeder-dochter relatie, liefde en ouderdom) is het laatste het meest acute, omdat het de onafwendbare en onvervalste invalshoek vormt van waaruit het personage de werkelijkheid beleeft. De confrontatie met het oud worden weerspiegelt zich in de tv-documentaire met archiefbeelden uit het leven van Marlene Dietrich. Ze zag hem op een van haar vluchtige hotelkamers. Sinds haar jongemeisjesjaren droomt Coco van Dietrich als het grote idool, het na te streven doel. Dat zal uiteraard tegengestelde gevoelens opwekken: bewondering en projectie, maar ook ontgoocheling en frustratie.

Wat overblijft zijn ten slotte de zichtbare tekenen van de ouderdom zelf, de ijdele rebellie van de facelift en finaal de aanvaarding. ‘Het is de wind, de eeuwenoude wind die over mijn gezicht strijkt. Het is niets.’ Het verhaal van de dood van haar moeder gaat over in het beeld van haar eigen vergankelijkheid en het besef dat je maar beter gewoon verder speelt ‘tot de dood ons af komt halen’. Met op de lippen het lied waarmee Marlene succesvol gokte tijdens haar auditie als Lola bij Von Sternberg: ‘Warum denn weinen, wenn man auseinander geht?’

Globaal gezien levert de poëtische tekst heel wat leesplezier. Bij momenten echter raakt hij verstrikt in zijn eigen beeldwoede. Daar heeft de actrice het soms moeilijk mee. Hoewel Barnard de partituur schreef op het lijf van Chris Lomme, neemt ze af en toe uitdrukkelijk afstand door zowel de stijl als de ‘mannelijke’ fantasie van de auteur te ironiseren. Het komt het geheel niet ten goede.

Barnard onderscheidt drie delen. Het eerste staat in de tegenwoordige tijd. Coco roept de

[p. 774]

eenzaamheid van haar kinderjaren te voorschijn, de pastelachtige opwinding van de puberteit, haar gecultiveerde vroomheid of ‘een religieuze tic, de tijd die voor het eerst aandringt, een wakke angst voor de volwassenheid’, haar ambitie, de eerste verliefdheid. In het tweede deel, het meest gekwelde, spreekt ze vanuit ‘de onwerkelijke waarheid van het theater’, terugblikkend in de onvoltooid verleden tijd: het begin van haar carrière, haar vrijgevochtenheid, haar huwelijk. Het ‘wie ben ik?’ wordt ‘hoe handhaaf ik me?’ In het derde gedeelte gaat de zoektocht naar haar complexe identiteit verder, opnieuw in de tegenwoordige tijd: het keren van de jaren, het nieuwe elan en de dood van de ouders, die aan de eigen dood herinnert. De overwegend vijfvoetige jambische versregels uit één, worden in twee een stuk langer, in drie korter. Op de scène krijgt het tekstbeeld er in elk geval geen andere ritmiek door.

Prachtig verwoordt Coco het mysterie van haar wezen: ‘Natuurlijk heeft de tijd zijn kalme mes / in mijn gezicht gezet. Een onzacht handschrift, / maar godzijdank geen zaal die het kan lezen.’ Met deze monoloog echter biedt ze de zaal haar gezicht aan, als een open boek. Ter lezing.

Fred Six

benno barnard, Het mens, Atlas, Amsterdam/ Antwerpen, 1996, 47 p.