Ons Erfdeel. Jaargang 39

[p. 769]

Beeldende kunst

De huid van de kameleon

Onder de titel De huid van de kameleon werd in het voorjaar een nieuwe bundel kunstbeschouwingen van Anna Tilroe uitgebracht. De meeste van deze kritieken en interviews verschenen in de periode 1993-1996 in de Volkskrant en het NRC Handelsblad. Het is vrij uitzonderlijk dat reeds eerder gepubliceerde artikelen op deze wijze gebundeld worden uitgegeven, want doorgaans gaat het met de kunstkritiek net als met ander krantennieuws: het wordt al snel verdrongen door meer actuele informatie. De kunstkritiek is daarom vaak een ander lot beschoren dan bijvoorbeeld een catalogustekst, die in de winkel belandt en een plaats krijgt in de boekenkast, terwijl er vaak evenveel denkwerk aan vooraf is gegaan. Wanneer kritieken naadloos aansluiten op de ‘waan van de dag’-werkwijze van een dagblad is dit onderscheid met andere kunstbeschouwingen begrijpelijk, maar als ze genoeg stof bieden tot herlezen is het gerechtvaardigd om ze tegen de ‘actualiteitsdrang’ te beschermen en ze als een echt boek uit te geven.

Dit is het geval bij het werk van Anna Tilroe, omdat zij binnen het beperkte bestek van pakweg een halve krantenpagina moeilijke kunst-vraagstukken voor ons weet te ontrafelen, door middel van een scherp observatievermogen en een heldere schrijfstijl. De symbolische titel De huid van de kameleon duidt er al op dat Tilroe haar teksten niet als een willekeurige verzameling bijeen heeft gebracht, maar vanuit een achterliggende visie. Net als in haar eerdere bundel De blauwe gitaar (1990) zet zij in de proloog van het boek deze visie uiteen. Door ze op deze manier van een kader te voorzien krijgen de afzonderlijke beschouwingen een meerwaarde. Deze extra dimensie is een reden om teksten pas na enige jaren te bundelen. De afstand in tijd maakt het mogelijk om ook in de beschouwing afstand te nemen die nodig is om tot een analyse te komen van tijdgebonden fenomenen.

Zo'n fenomeen is de belangstelling voor het lichaam en het lichamelijke in de beeldende kunst vanaf het midden van de jaren tachtig. Een opvallende tendens die volgens Tilroe te maken heeft met het ontnuchteringsproces na de ineenstorting van de kunstmarkt in die jaren. Dat het in de kunstwereld jaren bleek te zijn gegaan om geld, gewin en aanzien en nauwelijks meer om de kunst zelf was ontluisterend. Waar door sommigen goede zaken werden gedaan raakte de beeldende kunst in een sociaal isolement. Deze constatering heeft volgens Tilroe duidelijk zijn weerslag gehad op een jongere generatie kunstenaar. Zij zoeken in hun werk weer aansluiting bij maatschappelijke onderwerpen, hetgeen het engagement uit de jaren zeventig in herinnering roept. Net als destijds wordt opnieuw het lichaam ontdekt als een zeer direct en confronterend middel om zaken met betrekking tot het sociale, politieke of persoonlijke aan de orde te stellen.

In twintig artikelen komen evenzoveel kunstenaars aan bod. De mate waarin het lichaam een rol speelt in het werk van deze verschillende kunstenaars varieert evenals de wijze waarop. Door middel van kernachtige titels, zoals ‘De huid’, ‘Het brein’, ‘Het geheugen’, ‘De zweetmachine’ en ‘Het model’ probeert Tilroe het onderlinge verband aan te geven. Zij belicht op deze manier zowel de individuele kunstwerken als de bindende thematiek van ‘de nieuwe mens’ die geobsedeerd is door de kwetsbaarheid van het lichaam of door de schijnbare onoverwinnelijkheid daarvan. Sommige kunstenaars stellen hun eigen lichaam letterlijk in dienst van de kunst, zoals de Franse kunstenares Orlan die door middel van plastische chirurgie haar gezicht transformeert naar beroemde personages uit de kunstgeschiedenis. Anderen leven zich uit in de vele gedaanteverwisselingen die het lichaam kan aannemen, zoals de Amerikaan Matthew Barney, die een bizarre sprookjeswereld met saters en nimfen ten tonele voert met zichzelf in de hoofdrol. Het lichaam als symbool van wilskracht en overwinning-vaak gepaard gaand met glamour en idealisering-komt relatief weinig naar voren in de kunst. In de wereld van de popmuziek vinden we daar meer representanten van, zoals Madonna en Michael Jackson. Veel vaker wordt het lichaam als teken van angst voor onze sterfelijkheid opgevat, hetgeen leidt tot beelden waarin vervorming, vervreemding en het verdraaien van bestaande patronen een rol speelt. Dit verklaart Tilroes metaforische vergelijking met de huid van de kameleon: net als de huidskleur van de kameleon heeft kunst een voorlopig karakter en geeft uitdrukking aan het

[p. 770]

Anna Tilroe (º1946).

menselijk verlangen van gedaante te verwisselen.

De directe benaderingswijze van sommige kunstenaars leidt tot confronterende kunstwerken. Tilroe beheerst de vaardigheid om ook over deze schokkende beelden op een heldere manier te schrijven. Dat is nog niet zo eenvoudig, want kunst die zich figuurlijk maar soms ook letterlijk bloot geeft doet niet alleen een artistiek appèl op ons. Hoe, zogenaamd aandachtig en geleerd, kijken wij rond in een zaal met pornografisch getinte foto's van Jeff Koons? Hoe oprecht reageren wij in het gezelschap van vele anderen op de aanstootgevende neon-beelden van Bruce Nauman? Veel van dit soort kunst is gelukkig niet van humor gespeend, zodat we af en toe even ontspannen kunnen glimlachen, maar het beklemmende gevoel dat ze bij ons oproepen verdwijnt daarmee niet. Hoewel het juist de bedoeling is dat deze kunst reacties uitlokt, hebben we de neiging een tegenreactie te vertonen. Tegen teveel intimiteit en gêne wapenen wij ons door het aannemen van een nonchalante houding, waarmee we willen aangeven dat wij heus wel raad weten met dit soort kunst. Voor de bekendheid van de kunstenaar en de bevrediging van de sensatiezucht van het publiek is het natuurlijk effectiever als er op een smeuïge manier over wordt geschreven, maar de kunst zelf is gebaat bij een nuchtere aanpak zoals die van Tilroe. Als we tenminste de beeldende kwaliteit van het ene werk willen blijven onderscheiden van het goedkope effectbejag van het andere en niet ten prooi willen vallen aan mechanismen als ontwijken of ophemelen.

In het stuk getiteld ‘De Schrik’ behandelt Tilroe de foto's van Erwin Olaf, die door hun vrijmoedigheid in progressieve kringen soms zo onvoorwaardelijk worden bejubeld dat het meer te maken lijkt te hebben met een ‘artistiek correcte zienswijze’ dan met oprechte waardering. Het geheim van Olaf schuilt volgens Tilroe in de vanzelfsprekendheid waarmee zijn personages overtredingen uitbeelden op het terrein van passie, esthetiek, seksuele identiteit en het lichamelijke ideaalbeeld. Kortom, hij maakt gewaagde dingen zichtbaar zonder gêne. Vooral in de fotoserie ‘Blacks’ bespeurt Tilroe een geheel eigen realiteit, die tot uiting wordt gebracht met een bijzonder subtiel gevoel voor het excessieve en het theatrale. In tegenstelling tot de fans van het ‘gedurfde beeld zonder meer’ is Tilroe van mening dat Olaf zo nu en dan de plank ook behoorlijk misslaat. Geen verheerlijking dus, maar een constructieve beschouwing waarin zowel de spannende als de minder geslaagde elementen aan bod komen.

De balans van enerzijds de fascinatie voor bepaalde kunstenaars, zoals Louise Bourgeois en Georg Baselitz die beide werden geïnterviewd, en anderzijds de noodzakelijke distantie om het werk te kunnen analyseren levert boeiende tekst op. Er zijn ook een paar teksten, zoals die over John Wesley en Martin Kippenberger, waarbij de vonk op geen enkele manier overspringt, niet bij Tilroe en mede daardoor ook niet bij de lezer. Deze hadden beter vervangen kunnen worden door bijdragen over bijvoorbeeld Nan Goldin of Cindy Sherman. Het werk van deze twee fotografen wordt slechts kort aangestipt, terwijl de invalshoek van deze bundel een uitgebreidere beschouwing van hun werk ruimschoots had gerechtvaardigd.

Kunst waarbij het lichaam centraal staat, in welke vorm dan ook, doet een beroep op ons particuliere gevoel voor waarden en normen. De beste artikelen in de bundel De huid van de kameleon maken de kunst inzichtelijk, terwijl de passie of de huivering voelbaar blijft.

I. Walinga

anna tilroe, De huid van de kameleon, Querido, Amsterdam, 1996, 148 p.