Ons Erfdeel. Jaargang 39

[p. 759]

Liefst verliefd en nooit verkeerd. Het verzameld werk van Renate Rubinstein

Naar aanleiding van de dood van columniste Renate Rubinstein in 1990 definieerde Paul de Wispelaere in zijn Verkoolde alfabet het weekblad Vrij Nederland zonder Tamar als ‘tonic zonder gin’. Rubinsteins altijd vinnig geschreven tegendraadse columns, met veel humor, arrogantie en onredelijkheid, had hij regelmatig met plezier gelezen. Meestal was hij het oneens met haar meningen, in dit geval over literatuur. Toch meent hij dat na haar dood sommige van haar uitspraken het karakter van voorschriften krijgen, die door alle intellectuelen zouden moeten worden nageleefd (De Wispelaere, 1992, pp. 46-47). De algemene mening over de schrijfster heeft hij hiermee perfect verwoord.

Renate Rubinstein werd tijdens haar leven vooral bekend, geliefd en soms verafschuwd als Tamar, columniste in Vrij Nederland, het blad waarvoor zij van 1957 tot aan haar dood in 1990 bijna onafgebroken wekelijks een ‘stukje’ schreef. Daarnaast schreef zij recensies, reisverslagen en columns voor zowat vijftien andere kranten en tijdschriften. Toen haar populariteit steeg, werden haar columns vanaf de jaren zestig regelmatig gebundeld; haar fans juichten dat ten zeerste toe, omdat het lezen van een bundel veel meer voldoening gaf dan eens per week een stukje in de krant. De continuïteit die haar werk vaak bevatte, werd beter zichtbaar, de minder geslaagde stukken werden doorgaans weggelaten en vooral ‘bij de zeer geslaagde [was] het niet zo jammer als ze uit [waren], want je [had] er een heel boek van’ (Abbing, 1974).

En nu is er het verzameld werk. Je hoeft het niet meer jammer te vinden dat je een bundel Tamar- of andere kolommen uit hebt, want je hebt er vier lijvige delen van elk zo'n 800 pagina's van. Nagenoeg alle in het verleden verschenen bundels en boeken (Rubinstein schreef ook reisverhalen en ‘romans’ zijn erin opgenomen, gevolgd door een selectie van niet eerder in boekvorm verschenen stukken, een keuze van ongeveer 500 pagina's uit meer dan 3000. Vier dikke boeken om door te ploegen òf om gezellig in te grasduinen. Rubinstein schreef over van alles en nog wat, geen onderwerp liet haar onberoerd en haar werk bevat dus voor de liefhebber een schat aan rake uitspraken en mooie citaten. Jammer wel dat je om die te vinden het hele verzameld werk moet doornemen, want een volledige index op de onderwerpen ontbreekt. Namen en enkele hoofdthema's zijn slechts summier geregistreerd, waardoor de boeken als naslagwerk, bijvoorbeeld voor leerkrachten, moeilijk hanteerbaar zijn.

Waar het echter uiteindelijk om gaat, is dat het verzameld werk een totaalbeeld moet geven van een veel omstreden maar graag gelezen schrijfster, die het begrip literatuur op haar manier verruimde. Rubinstein moest immers, net als collega en later geliefde Simon Carmiggelt, wachten tot 1977 voor het stukje in en vooral voor de krant bij ons als echte literatuur erkend werd. Dat jaar kreeg Carmiggelt de P.C. Hooftprijs, de hoogste literaire onderscheiding in Nederland, ‘en van die roem straalde iets af op het krantestukje als literair medium’ (Nuis, 1993, p. 827).

Wie er tijdens het lezen van het verzameld werk de in der tijd verschenen recensies van Rubinsteins bundels op naslaat, wordt aange

[p. 760]

spoord om zich nog meer in haar geschriften te verdiepen. Dan pas is het beeld van de schrijfster compleet. Haar verzameld werk mag dan een totaalbeeld van haar eigen meningen geven, het werk van een columnist moet ook bekeken worden in zijn eigen tijd, met de reacties die het ooit opriep, en kan zo getoetst worden op zijn blijvende waarde. En daar duikt een tweede probleem op. Rubinstein volgde en becommentarieerde in haar columns graag de actualiteit. Dat waren bijvoorbeeld in de jaren zestig (in deel I van het verzameld werk; deel II en III beslaan respectievelijk de jaren zeventig en tachtig) Provo, Mao en Vietnam, maar ook kleinschaliger gebeurtenissen aan het Nederlandse politieke front werden door haar met argusogen bekeken. Veel (jongere) lezers van het verzameld werk zullen echter niet weten over wie of wat het hier gaat. Onderwerpen die in hun tijd belangrijk waren, kunnen nu vergeten zijn. Een inleiding en een uitgebreid notenapparaat, die vreemd genoeg ontbreken, hadden hier uitkomst kunnen bieden.

Gelukkig is niet alles gedateerd. Om maar één voorbeeld te geven: al vanaf het verschijnen van een van haar eerste columns in het tijdschrift Propria Cures in 1955 riep Rubinstein een controverse op over een onderwerp dat niemand in progressief en minder progressief denkend Nederland onverschillig liet: het antisemitisme. Het zou hier te ver leiden om de complexe meningen van Rubinstein over dit onderwerp - waar zij trouwens later nog vaak op terugkwam - uit de doeken te doen. Waar het om gaat, is dat zij erin slaagde in enkele trefzekere zinnen de heersende opvattingen over racisme, waaraan geen weldenkend progressief mens zich nog schuldig durft te maken, doorprikte. Bijvoorbeeld door (te) simpelweg te stellen dat er zelfs in joodse kringen antisemitisme heerst, of door de wrevel die iedereen wel eens voelt bij het zien van in zijn ogen overdreven uitingen van een voor hem vreemde religie of cultuur als een zweem van racisme te beschouwen. Progressief Nederland werd (en wordt waarschijnlijk) door Tamars uitspraken meer dan eens geschokt. De vredesbeweging, het feminisme, de gebeurtenissen in China, Cuba en de rest van de wereld werden door haar op de korrel genomen. Enkele kritische, soms laatdunkende uitspraken over alles waar links graag warm voor loopt, waren al voldoende om Rubinstein - schrijfster in een gerespecteerd links blad - als rechts en dus erg controversieel te gaan beschouwen. Maar Renate zat veel ingewikkelder en gelukkig ook heel anders in elkaar dan links, rechts of verkeerd. Zij ontdekte gewoon met de regelmaat van de klok een nieuw stukje van de wereld en vertelde ons dan graag hoe dat volgens haar in elkaar zat. Dat ze gelijk had, daar was ze van overtuigd en zo niet, dan kon ze dat op een verbazingwekkende manier verbergen. Het gevolg was dat de lezer geneigd was haar trefzeker geformuleerde en beargumenteerde opvattingen als de enige juiste te gaan beschouwen - of zich er mateloos aan te ergeren. De recensies uit het verleden geven hiervan voldoende blijk en tonen dan ook aan dat Rubinstein er als geen ander in slaagde de lezers met haar werk te beroeren.

Meer dan uit krantenstukjes en bundels valt in haar oeuvre op dat de toon en stijl door de jaren heen vrijwel onveranderd zijn gebleven. Inhoudelijk bespeelt zij echter een enorm klavier aan thema's. Degenen die Rubinstein beoordelen aan de hand van de stukjes over politiek doen de schrijfster onrecht aan. Ze was veel meer dan een waarnemer en commentator van de actualiteit. Was zij om deze onderwerpen berucht en beroemd, geliefd zal zij vooral geweest zijn om de manier waarop zij schreef over de kleine dingen des levens: het leven, de liefde, de dood en de dagelijkse was en plas.

Op tal van andere columnisten heeft zij haar grote emotionaliteit én betrokkenheid bij haar onderwerpen (haar echtscheiding, haar ziekte, haar laatste grote liefde) voor. Zij schrijft over gevoelens die iedereen wel eens ervaart, en beschrijft die zo mooi en direct dat er bij het lezen ervan al snel een gevoel van vertrouwdheid ontstaat: iedereen ‘kende’ Renate wel.

Hoewel bijna al Rubinsteins' stukjes in de krant verschenen, schreef zij sommige ervan toch duidelijk met het oog op een boek of bundel. Nee heb je verscheen zelfs nooit anders dan in boekvorm, omdat Renate Rubinstein haar ziekte MS - net als haar liefde voor Simon Carmiggelt - jarenlang verzwegen heeft. Ook de schrijfster die nooit een blad voor de mond nam, had haar eigen taboes. Grote kunst was ook dat zij verheven onderwerpen tot het anekdotische kon herleiden. Door haar ziekte

[p. 761]

bijvoorbeeld, ontdekte zij als geen ander de tekortkomingen van de maatschappij tegenover invaliden. Kon zij een openbaar gebouw niet binnen? Stof voor een stukje dat weliswaar over een dagelijkse gebeurtenis ging, maar terzelfder tijd een diepgaand thema onder de loep nam. Zij slaagde erin de grote wereld in de huiskamer binnen te halen. Haar laatste grote gevoelens speelden zich volledig binnenskamers af maar nooit krijgt de lezer het gevoel van beperktheid.

Met Mijn beter ik. Herinneringen aan Simon Carmiggelt ben ik bij het laatste deel beland én bij een van de grote, constante thema's in het werk van Renate Rubinstein. Zij schreef over liefde en leven, maar vooral over de manvrouw verhouding. Dat die vaak mank liep, was - anders dan de feministen vaak denken - niet de schuld van de man. Dat vrouwen onderdrukt worden, was volgens haar onzin: ‘De wet maakt geen verschil tussen mannen en vrouwen, behalve op drie punten: de dienstplicht van de man, alimentatie en het recht op weduwenpensioen’! Zij had het dan ook meer op met mannen dan met vrouwen, die volgens haar te veel zeurden en te veel naar excuses zochten. Zij typeert haar relatie met Carmiggelt dan ook graag als ‘geen gezeur, geen dwingen, geen stil beklag’. En met die uitspraak geeft zij, zoals Paul de Wispelaere al voorspelde, misschien wel een nieuw voorschrift voor hedendaags feminisme.

Gerti Wouters

renate rubinstein, 1961-1973, 1993, 842 p.; 1974-1982, 1993, 687 p.; 1981-1990, 1994, 869 p.; Postuum verschenen, 1995, 812 p.; Mijn beter ik. Verspreide stukken 1952-1990, Meulenhoff, Amsterdam, 1995, 812 p.

Bronnen:

marja roscam abbing, ‘Tamar gebundeld nog beter’, in NRC-Handelsblad, 15 maart 1974

aad nuis, ‘Simon Carmiggelt ontvangt de P.C. Hooftprijs’ in Nederlandse literatuur, een geschiedenis, red. m.a. schenkeveld-van der dussen e.a., Martinus Nijhoff, Groningen, 1993, 938 p.

paul de wispelaere, Het verkoolde alfabet, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1992.