Ons Erfdeel. Jaargang 39

Wegwijzers naar de Van Ostaijen-biografie

Wie zich vandaag de dag aan de biografie van Van Ostaijen en/of de editie van zijn werk wil wagen, kan niet heen om het geweldige werk dat op dit gebied door Gerrit Borgers is geleverd. Borgers bezorgde sinds 1952 meerdere en steeds completere edities van het Verzameld werk. De meest recente daarvan, uit 1979, geldt in de Van Ostaijen-studie nog steeds als de standaard. En in 1971 publiceerde Borgers zijn Paul van Ostaijen. Een documentatie, een ruim elfhonderd bladzijden tellende biografische studie, die de vrucht vormde van decennia lang verzamelen en onderzoeken. Dit standaardwerk beleefde begin 1996, nadat het al jarenlang zo goed als onvindbaar (en onbetaalbaar) was, overigens zijn eerste herdruk. In 1975, ten slotte, publiceerde Borgers zijn Kroniek van Paul van Ostaijen, een licht geactualiseerde en vooral sterk gecondenseerde neerslag van de Documentatie.

In 1994 sprak ik, in mijn proefschrift, dan ook het vermoeden uit dat na Borgers op het terrein van het zuiver biografische en filologische nog maar weinig eer te behalen zou vallen. De belangrijkste biografische aanvullingen die sinds de Documentatie het licht zagen, betroffen weer opgedoken correspondentie, zoals die met mede-activist Bob van Genechten, waaraan Han Foppe in 1979 een artikel wijdde, de uitgebreide correspondentie met de Duitse avant-gardistische schilder Stuckenberg, die in 1992 door Francis Bulhof werd bezorgd, of de in 1995 door Jean Buyck gepubliceerde correspondentie tussen Van Ostaijens (niet erg loyale) kunstbroeders Paul Joostens en Jos. Léonard,

Drie van de boekpublicaties die naar aanleiding van dit Van Ostaijen-jaar zijn verschenen, hebben in hoofdzaak betrekking op (aspecten van) de biografie. Ook zij werden telkens met het ‘probleem Borgers’ geconfronteerd. Hun eigen verhaal bevat onvermijdelijk een groot aantal elementen die al uit Borgers en de sindsdien verschenen complementen bekend waren. De nieuwigheden betreffen opnieuw vooral ongepubliceerde correspondentie: enkele brieven van en aan zijn vriendin Emmeke, een kleine correspondentie met Paul Kenis, brieven van een aantal Duitse kunstenaars aan Van Ostaijen, en voorts nog een stuk of wat losse brieven. Vooral door hun (onvermijdelijk) gedeeltelijk herhalende karakter gaat de lectuur van deze boeken gepaard met een licht gevoel van deceptie. Wie na de bestaande Van Ostaijen-literatuur nog schokkende onthullingen had verwacht, komt bedrogen uit. Borgers' Van Ostaijen blijft in grote trekken overeind. Bovendien blijken de drie boeken elkaar gedeeltelijk te overlappen én al in een aantal opzichten door voorpublicaties her en der te zijn geanticipeerd. Desondanks brengt elk van deze boeken gegevens aan die het mogelijk maken het door Borgers en andere voorgangers geschetste beeld verder te preciseren - dat ze, met andere woorden, (soms erg verhelderende) gegevens verschaffen over de biografie en de ontstaans- en publicatiegeschiedenis van individuele werken. Daarom moeten ze naar mijn gevoel worden beschouwd als belangrijk ‘voorwerk’ voor verdere biografische, filologische en andere literatuurwetenschappelijke studie. Alvast één behoefte die de drie boeken scherper dan ooit tevoren aantonen, is die aan een tekstkritische editie van alle beschikbare correspondentie, omdat de Documentatie wat dat betreft nu toch langzamerhand wel erg grote gapingen begint te vertonen.

Het meest omvattende van de drie publica-

[p. 756]

ties is Paul van Ostaijen 1896-1928: wegwijzers naar de werkelijkheid, de catalogus van de Van Ostaijen-tentoonstelling die van 23 februari tot 1 juni 1996 in het Archief en Museum voor het Vlaams Cultuurleven (AMVC) te Antwerpen liep. Het boek bestaat uit twee gedeelten, die in chronologische volgorde naast elkaar worden gepubliceerd: een catalogusgedeelte, in strikte zin, dat voor rekening werd genomen van AMVC-medewerkers Dirk Aerts en Marc Somers. Daarnaast namen UIA-kompanen Geert Buelens en Georges Wildemeersch de taak op zich om Borgers' Van Ostaijen-kroniek te actualiseren en te vervolledigen en deze, waar dat naar hun gevoel pas gaf, met excerpten uit de Van Ostaijen-literatuur aan te vullen. Het geheel is rijkelijk geïllustreerd met foto's, reproducties van handschriften en boek- en tijdschriftpublicaties, afbeeldingen van kunstwerken en zo meer. Ook voor dit materiaal geldt de hierboven gemaakte opmerking: heel veel nieuws zit er niet bij, al zijn er wel een paar interessante ontdekkingen te doen, zoals bijvoorbeeld de reproductie van een gelegenheidstekst van Van Ostaijen uit 1914.

De eigenlijke kroniek is de vrucht van ijverig onderzoek en veel puzzelwerk. Het resultaat stelt Buelens en Wildemeersch in staat om een aantal lacunes uit Borgers' Kroniek op te vullen. Vervelend is alleen dat ze zich daarbij in een aantal gevallen op vooralsnog ongepubliceerde correspondentie beroepen, waaruit in het beste geval enkel wordt geciteerd. Natuurlijk is het onredelijk om van een catalogus-kroniek te eisen dat die ook een brievenuitgave zou zijn, maar het is onaangenaam om er bij een resumé van, of een verwijzing naar een brief niet zelf de tekst op te kunnen nalezen. Maar dat is wellicht alleen voor een specialist frustrerend. En natuurlijk is dit boek, alleen al door zijn concept, bestemd voor die wazige fictie die bekend staat als ‘het grote publiek’ en, net als twintig jaar eerder Borgers' Kroniek, vooral bruikbaar als een goede inleiding tot Van Ostaijen en zijn werk. Overigens is een aantal van de genoemde brieven - zoals de brieven aan Kenis, of de eerder ongepubliceerde briefwisseling met Emmeke - inmiddels wel al in tijdschriften of weekbladen gepubliceerd.

De tweede component van Buelens' en Wildemeersch' kroniek is een ruime verzameling citaten uit Van Ostaijens werk en uit de literaire en wetenschappelijke kritiek daarop, waardoor een goed beeld ontstaat van Van Ostaijens ontwikkeling en van de zich in de loop der jaren sterk wijzigende receptie van Van Ostaijens werk. Voorts wordt de lezer die zich in de Van Ostaijen-literatuur wil verdiepen op deze manier naar de belangrijkste werken doorverwezen. Ook hier blijft de specialist wat onvoldaan achter, omdat hij de geciteerde passages doorgaans al wel kent, maar ook omdat de samenstellers zelf bewust op de achtergrond blijven. Daardoor blijft het vooralsnog gissen hoe zij in hun rol van critici en wetenschappers hún Van Ostaijen construeren. Het valt te hopen dat zij die (overigens nooit geheel realiseerbare) onthechte houding die zich in dit boek opdringt, in een ander boek eens laten varen.

Bij de correspondentie waar in Wegwijzers naar de werkelijkheid aan wordt gerefereerd, horen ook negentien brieven die de Antwerpse beeldhouwer Oscar Jespers tussen eind 1920 en april 1921 vanuit Antwerpen schreef aan zijn in die tijd in Berlijn verblijvende vriend Paul van Ostaijen. Alvast wat deze brieven betreft, is frustratie overbodig. Ze staan immers alle afgedrukt in De genesis van Bezette stad van de Nederlandse kunsthistorica José Boyens, die eerder haar sporen verdiende in de Oscar Jespers-studie. Van deze correspondentie is alleen het Jespersdeel bewaard gebleven. De brieven handelen vooral over drie onderwerpen: de uitgave van Bezette stad, waarvan Jespers de verzorging op zich had genomen; de plannen voor het tijdschrift Sienjaal, dat een radicaal avant-gardetijdschrift moest worden met Van Ostaijen als hoofdredacteur maar dat, als gevolg van geldgebrek en interne onenigheid, nooit het licht zou zien; en de ‘Samenwerkende Vennootschap voor Toegepaste Kunst’, Novy, die het geplande tijdschrift van de nodige fondsen moest voorzien, maar al evenmin van de grond kwam.

Het was al langer bekend dat deze voor de genoemde onderwerpen bijzonder informatieve brieven bewaard waren gebleven. Dat De genesis van Bezette stad ze algemeen toegankelijk maakt in een zo op het oog betrouwbare en degelijk verantwoorde editie, is de belangrijkste verdienste van het boek. Boyens' uitgebreide toelichtingen bij de brieven zijn vaak nuttig en soms zelfs onontbeerlijk. Toch heb ik in een aantal gevallen vragen bij de relevantie ervan.

[p. 757]

Paul van Ostaijen (1896-1928).

Voor de ingewijde zijn nogal wat van de noten overbodig, terwijl ze de gewone geïnteresseerde lezer in al hun omvang wellicht kunnen intimideren. Bovendien is de manier waarop Boyens toelichtingen verschaft, wel eens vreemd. Zo is ze expliciet over Bob van Genechtens evolutie naar het nationaal-socialisme (p. 175), maar dekt ze Moens' verdere politiek-ideologische ontwikkeling toe met het nietszeggende: ‘Moens zou [na 1923, E.S.] politiek en journalistiek actief blijven.’ (p. 109)

Is het overigens mogelijk dat dit boek, met zijn negentien in moeizaam gehaktstro-Antwerps-Nederlands gestelde brieven over meestal vrij zakelijke en technische aangelegenheden, meer dan alleen de freaks bereikt? Misschien toch wel. Dat heeft dan in eerste instantie te maken met het feit dat De genesis van Bezette stad, meer nog dan het bij dezelfde uitgeverij gepubliceerde Wegwijzers naar de werkelijkheid, luxueus uitgegeven en ruim geïllustreerd is, wat het - in combinatie met het culturele kapitaal dat de naam Van Ostaijen vertegenwoordigt - een geschikt boek maakt als cadeau en voor de koffie-tafel. Maar daarnaast is dit kleine corpus teksten een, men zal het moeten toegeven, ontroerend document humain, waaruit Jespers naar voren komt als een toegewijde vriend en een volstrekt onburgerlijk en integer mens - ‘ene chikke tiep’ (p. 113), met de uitdrukking die hijzelf gebruikt ter karakterisering van Van Ostaijens broer Stan, de financier van Bezette stad.

De eigenlijke brieveneditie wordt voorafgegaan door een veertig bladzijden tellende inleiding, waarin Boyens vooral aandacht besteedt aan de aspecten die - denk ik vanuit mijn geborneerdheid - van dien aard zijn dat ze een kunsthistorica zullen interesseren: Van Ostaijen en zijn kunstbroeders respectievelijk vijanden als persoonlijkheden die in een bepaald cultureel milieu optreden en zekere onderlinge betrekkingen onderhouden, artistieke initiatieven ontplooien (bv. een tijdschrift oprichten), kunstobjecten scheppen (bv. Bezette stad), invloeden ondergaan (van Marinetti, dada,...) en kunstopvattingen (bv. het ‘geëmansipeerd kubisme’) verdedigen. Het is allemaal juist en voor de in te leiden lezer verhelderend wat Boyens schrijft. Zelf mis ik een beetje ‘buitenlucht’. In een representatie als deze wordt doorgaans een constructie gemaakt van het cultureel-artistieke leven op een bepaald moment en op een gegeven plaats, waarbij individuele kunstenaarspersoonlijkheden en (de ‘evolutie’ van) hun scheppen en hun kunstopvattingen, centraal staan. Dit leidt zelden tot verrassende resultaten, en creëert gemakkelijk de indruk dat oeuvres en artistieke tendensen een, buiten hun relaties met het biografische en strikt kunsthistorische om, absoluut en vrij zwevend bestaan leiden. Alternatieven hadden erin kunnen bestaan om in de bespreking consequent de nabijheid van een bepaalde theoretische reflectie op te zoeken, en/of ruime aandacht te besteden aan de relaties van het behandelde cultureel-artistieke onderwerp tot de historische en sociale context, waardoor het eerste wordt ‘gerelativeerd’.

Kortom, Boyens combineert in dit boek biografie, filologie en kunstgeschiedenis op een vrij traditionele en dus weinig provocerende wijze. Zij heeft daarmee een boek gemaakt dat, mede door de timing van de publicatie en de luxueuze vormgeving, voor een publiek kan functioneren. Wat zitten we dan nog te zaniken?

Zeker het meest controversiële boek van de drie is Dichter in Berlijn. De ballingschap van Paul van Ostaijen (1918-1921) van Knack-redacteur en historicus Marc Reynebeau. De Standaard-redactrice Rita Geys schroomde niet om in haar uitermate negatieve bespreking van dit boek Reynebeau een gebrek aan ‘kritische distantie en zin voor objectiviteit’ en tegelijk ook ‘een ontstellend gebrek

[p. 758]

aan empathie’ voor de voeten te werpen. Voorts vindt ze dat Reynebeau dit boek geschreven heeft met het waas van een ‘rode bril’ voor ogen. Dat zijn toch wel erg krasse uitspraken.

Toegegeven moet worden dat Reynebeau geen vlekkeloos boek heeft geschreven. Dat zou te maken kunnen hebben met de tijdsdruk waaronder Dichter in Berlijn is geproduceerd - het moest nu eenmaal klaar zijn tegen de première van het grote Van Ostaijen-‘Zirkus’. Veel had verholpen kunnen worden als de productie van dit boek onder toezicht had gestaan van een (eind)redacteur die kritischer had gelezen dan Piet de Moor - die nadrukkelijk voor de eindredactie tekent - dat blijkbaar heeft gedaan. Zo'n redacteur had Reynebeau er bijvoorbeeld op kunnen wijzen dat Van Ostaijen beslist niet als een ‘Bildungsbürger’ (p. 178) kan worden omschreven. Die term is eerder van toepassing op burgerlijke intellectuelen à la Thomas Mann, die Reynebeau elders (pp. 216-217) - en terecht - scherp van de progressieve avant-garde waartoe Van Ostaijen behoorde, onderscheiden wil zien. Of hij/zij had kunnen merken dat Reynebeau de germanistische constructie ‘om enkele jaren’ in een brief van Van Ostaijen wat al te onbekommerd herformuleert tot ‘om de enkele jaren’ (p. 97). In het stadium van de eindredactie horen voorts op zijn minst de tekstverwerkerfouten uit de auteurstekst te worden gehaald. Ten slotte was ik er ook niet rouwig om geweest als er hier en daar een stuk of wat platitudes/stoplappen (‘Een mens is maar één keer jong’ (p. 16)) of een paar al te melige woordspelletjes waren gesneuveld. Maar niets van dit alles. Alle ‘bommereklaam’ voor Dichter in Berlijn ten spijt krijgen Marc en Piet dus geen al te fraai cijfer.

Het zou echter van weinig onderscheidingsvermogen en zin voor nuance getuigen om het boek alleen op deze gronden af te schieten. In de eerste plaats is er natuurlijk het onbetwistbare feit dat Reynebeau, vooral op grond van eigen archiefonderzoek, een aantal biografische detailkwesties met betrekking tot Van Ostaijens ‘ballingschap’ in Berlijn opheldert. Maar vooral wil ik het hem als een verdienste aanrekenen dat hij het bekende en het nieuwe materiaal met betrekking tot deze periode en de aanloop ernaartoe heeft ingepast in een reconstructie waarin, onder verwijzing naar tijdsdocumenten en bestaand historisch onderzoek, nu eens wél ruime aandacht wordt besteed aan de relatie met de sociale en historische context. Dichter in Berlijn is dus meer dan een op zichzelf staand biografisch relaas. Het relateert op doorgaans overtuigende wijze de biografische gegevens aan historische kennis van de ‘Belgische’ situatie tijdens en na de wereldoorlog en, in het bijzonder, de rol van het activisme, aan de politieke, sociale en economische ontwikkelingen in het naoorlogse Duitsland en met name in Berlijn, aan de onzekere plaats van de artistieke en intellectuele avant-garde daarin, aan de evolutie en uitgangspunten van het expressionisme en het dadaïsme, en aan nog veel meer. Het gevolg is dat het ‘geval’ Van Ostaijen letterlijk ‘gerelativeerd’ en daardoor tot op zekere hoogte ook gedemystificeerd wordt. Een vergelijkbaar effect vloeit voort uit het feit dat Reynebeau ook aandacht heeft voor de relatie van Van Ostaijens maatschappelijke en artistieke stelling-names met zijn sociale positie. Zo is het wel even wennen om Van Ostaijen omschreven te zien als een ‘op culturele emancipatie ingestelde kleinburger met hooggestemde idealen’ (p. 72). De keuze voor dit afstandelijke perspectief kan verklaren dat een Nederlands literatuuronderzoeker me toevertrouwde dat uit Dichter in Berlijn naar zijn gevoel een ‘zure toon’ opklinkt, en dat Rita Geys geshockeerd gewaagt van een gebrek aan ‘empathie’, waarbij met name de aandacht voor Van Ostaijens klassepositie gelijk zou staan aan het kijken door een ‘rode bril’. Mij lijkt het gekozen perspectief legitiem en (in de context van de Van Ostaijen-studie) vernieuwend, al is het - en dat weet Reynebeau zelf ook wel - natuurlijk niet het enig mogelijke. Jammer alleen dat het vanuit dit perspectief geschreven boek niet de nodige ‘kelder’ of - wat op hetzelfde kan neerkomen - een meer gedegen redactionele begeleiding heeft gekregen.

Erik Spinoy

Paul van Ostaijen 1896-1928: wegwijzers naar de werkelijkheid. Kroniek geert buelens en georges wildemeersch. Catalogus dirk aerts en marc somers. Petraco-Pandora/ Snoeck-Ducaju & Zoon, s.l., 1996, 198 p.

josé boyens, De genesis van Bezette stad: ‘Ik spreek met de mannen en regel alles wel’. Brieven van Oscar Jespers aan Paul van Ostaijen over het ontstaan van Bezette stad en de Antwerpse groepering van het Sienjaal, Pandora, Antwerpen, 1995, 214 p.

marc reynebeau, Dichter in Berlijn. De ballingschap van Paul van Ostaijen (1918-1921), Globe, Groot-Bijgaarden, 1995.