Ons Erfdeel. Jaargang 39

Dubbelzinnig tijdverdrijf
Nieuwe gedichten van Elisabeth Eybers

Tydverdryf / Pastime is de dubbelzinnige titel van de laatste - hopelijk niet de laatste - bundel van de dichteres Elisabeth Eybers. Dubbelzinnig om meer dan één reden. In de eerste plaats is daar de titel in twee talen, beantwoordend aan de inhoud: tegenover elk gedicht in het Afrikaans staat de herdichting in het Engels. Ik gebruik het woord ‘herdichting’ met opzet, omdat ‘vertaling’ geen adequate omschrijving zou zijn van een proces dat op veel meer bewegingsvrijheid aanspraak maakt. Soms kan de lezer zich zelfs afvragen welke van beide versies het eerst is ontstaan, de Engelse of de Afrikaanse. Daarmee wil geïmpliceerd zijn dat Elisabeth Eybers een even prachtige Engelse als Afrikaanse dichteres is. In beide talen, die zij in gelijke mate van perfectie beheerst, schept zij een poëtisch idioom dat authentiek, doeltreffend en ontroerend is.

Dubbelzinnig is de titel verder ook, omdat de beide woorden waaruit hij is samengesteld een bezigheid suggereren die op aangename wijze de wijzers van de klok voorbij laat gaan, terwijl de gedichten van die voortgang een totaal ander beeld te zien geven. Dit, op zichzelf, is niet verrassend bij een dichteres die altijd al, sinds de rijping van haar dichterschap, uitmuntte door het gebruik van ironie en zelfspot als wapens in de strijd tegen een overgevoeligheid die haar steeds aanwezige subtiliteit haast vanzelfsprekend moest bedreigen. Haar karakter maakte het haar mogelijk daaraan op een bewonderenswaardige manier te weerstaan. Des te beklemmender is het daarom die gesteldheid terug te vinden in een reeks gedichten waarvan het thema de onstuitbare gang van de tijd is en het onontkoombare verval dat daarmee gepaard gaat. Elisabeth Eybers gaat niets uit de weg en dit ‘tydverdryf’ heeft dan ook niets speels dan haar uitzonderlijk vermogen om aan de woorden, en hun ordening een resonans te geven waarin, in het knersen van de tand des tijds, de gestadige vermorzeling doorklinkt van verleden, heden en toekomst. Ik ken geen dichteres - of het moest Emily Dickinson zijn - bij wie humor en ironie zó doordrenkt zijn van tragiek, bij wie de tragiek zo bedrieglijk is ingebed in een paradoxaal vermogen tot camouflage, paradoxaal omdat de tragiek er des te aangrijpender door wordt. Het komt maar weinig voor dat een term als ‘met de moed der wanhoop’ zo letterlijk en overtuigend gebruikt kan worden als hier.

Wanneer de dichteres in een vers als ‘Parese’ de asymmetrie tot onderwerp kiest, waarvan haar gelaatsuitdrukking ten gevolge van een gedeeltelijke spierverlamming de weerspiegeling is, aanvaardt zij deze kwaal (‘die zo broodnodig [is] vir welgevalligheid’) en is bereid voortaan een clownsmasker te dragen met de bitter-ironische overweging:

Die oninnemende, bisarre taak,
gedwonge afsweer van konformiteit,
beloof behalwe onsteltenis ook vermaak
en kykers tot toegeeflijkheid bereid.

Of in het Engels:

[p. 753]

 

Enforced surrender of conformity,

 

this unendearing and incongruous task,

 

keeps one amused in spite of being aghast

 

and triggers off spectator leniency.

Dubbelzinnig zijn bundel en titel ten slotte nog omdat zij, ondanks het feit dat de tragiek door geest, humor en spot heenbreekt, met een om alles heen geslagen wikkel van ironie ook letterlijk aan de primaire betekenis willen beantwoorden. De bedreigende tijd, die een ‘doodloopbaan’ is, moet, hoe dan ook doorgekomen worden en aan mogelijkheden tot activiteit rest al niet veel meer dan de omzwervingen van de verbeelding:

om 'n limbusgebied oop te woel
waar beelde van vroeër rondspoel
en saamtros om patroontjies te maak
wat die tyd na sy peetjie stuur
en my oormatig verheug,
dis al waarvoor ek nog deug.

Tydverdryf / Pastime is daardoor als nauwelijks een andere bundel van Eybers (maar dat denk ik bij elk van haar bundels) van een diepe ondeelbare innerlijke eenheid. Elk gedicht heeft met alle andere uit het boek te maken, de verbanden verstrengelen zich door de hele verzameling tot een voortdurend strakker gespannen vlechtwerk van zinspelingen, referenties, aanvullingen, antwoorden en vragen. Deze gedichten een spel? Jawel, ‘Jy strooi 'n handvol woorde op papier en gaan na bed’... Maar bij het ontwaken zal blijken dat elk woord een onontkoombare afspraak heeft met wat de dichteres vrezen, verdragen of vieren moet. Zij is zich ter dege bewust van ‘een klankloze kreet in haar keel’ om alles wat vergaat en sterft, maar een besef van menselijke waardigheid weerhoudt haar die kreet ten gehore te laten komen, en het gebeurt zelden:

die geluid wat my strot binnedring
flits buite bestek van ore,
geen omstander sal dit noteer...

En tot het eens werkelijk gebeurt, blijft zij een sterveling als een ander...

Elisabeth Eybers houdt niet van melodrama. Wie haar werk kent, weet dat en zij verklaart het ten overvloede nadrukkelijk in een slotgedicht. Misschien is het deze wil tot zelfbeheersing, en het vermogen daartoe, die in de context van deze bundel een gedicht dat ik tot besluit in zijn geheel wil aanhalen, zo ontroerend maakt:

Jare van liefhê kom nou goed van pas,
gemeenskap bloei in ongebonden staat,
omdat jy jou herinner hoe dit was
is dit vir die verleden nooit te laat.
Geluk bly altyd binne handbereik,
word niet verwilder deur moedwil van tyd
of skade van verdoeselde verraad.
As dit te voorskyn borrel, dien die res,
die vroeëre, alleen tot palimpses.

Pierre H. Dubois

elisabeth eybers, Tydverdryf / Pastime, Querido, Amsterdam, 1996, 47 p.