Ons Erfdeel. Jaargang 39

[p. 747]

Culturele kroniek

Literatuur

‘Wonen in de kamer van het hart’
De Verzamelde gedichten van Hans Lodeizen

‘o - mijn vriend -
deze wereld is niet de echte’
Hans Lodeizen

Het werk van jong gestorven dichters is veelal aan mythevorming onderhevig en dit is in feite ook gebeurd met het betrekkelijk kleine oeuvre van Hans Lodeizen (º1924 te Naarden-Bussum; † 1950 te Lausanne). Simon Vinkenoog noemde hem al vrij snel de Jacques Perk van de ‘Vijftigers’, welke uitspraak de toon gezet heeft voor een enigszins misleidende - avant-gardistische - beeldvorming. De befaamde bundel Het innerlijk behang van Hans Lodeizen verscheen in het najaar van 1949⁽¹⁾, mede dankzij de aandacht en bemoeienis van Adriaan Morriën, in een editie van De vrije bladen / Cahiers van Libertinage bij uitgeverij Van Oorschot. Eerdere pogingen van Lodeizen om zijn werk onder te brengen bij Stols, dé kwaliteitsuitgever van die dagen, waren op niets uitgelopen. Het innerlijk behang is de enige door de auteur zélf geautoriseerde uitgave. Zo is bekend dat Hans Lodeizen (hoe ziek hij toen ook al was) zich intensief heeft bemoeid met de typografie van de bundel. Hij liet bijvoorbeeld op het laatste moment en voor eigen rekening veranderingen aanbrengen in de lay-out, om via een wisselende bladspiegel zo duidelijk mogelijk aan te geven welke (vaak titelloze) gedichten als één geheel moesten worden gelezen. Deze strenge selectie van ruim vijftig gedichten is de enige bundel die tijdens het leven van Lodeizen is verschenen. De dood moet hem op de hielen hebben gezeten: ‘ik drijf in een gondola / langs versierde steden; muziek / komt mij als zwermen duiven tegemoet / ik lach en weet dat ik zeer ziek ben’ (p. 59).⁽²⁾

Hans Lodeizen (1924-1950).

In de zomer van 1950 overlijdt Lodeizen, de even levenslustige als weemoedige romanticus, in een Zwitserse kliniek aan leukemie. Het laatste gedicht dat hij schreef (op 16 juli 1950) was een verjaardagscadeautje voor zijn vader: ‘o vader wij zijn samen geweest / in de langzame trein zonder bloemen / die de nacht als een handschoen aan/ en uittrekt wij zijn samen geweest / vader terwijl het donker ons dichtsloeg’ (p. 438). De vitaliteit van Lodeizens poëzie echter is hiermee allerminst ten einde.

(1) De nieuwe verzameleditie geeft steeds ‘1950’ aan. Dit is echter in strijd met het colofon van de door mij geraadpleegde eerste druk, waar vermeld wordt: ‘Jaargang 20, Schrift 4 Occober 1949’. Overigens waren er van de enigszins onregelmatig verschijnende cahiers toen al vier ‘schriften’ gepubliceerd. Mogelijk heeft de publicatie van Het innerlijk behang enige vertraging opgelopen, doordat Lodeizen zich intensief met het drukproces van de bundel heeft bemoeid. Helaas is van deze eigenzinnige en functionele typografie in de nieuwe editie niets meer terug te vinden, hetgeen ik als een merkwaardige ingreep van de bezorgers beschouw.

(2) Alle paginanummers in dit artikel verwijzen, tenzij anders vermeld, naar: hans lodeizen, Verzamelde gedichten, Amsterdam, 1996.

Doordringend als motregen

Het is achteraf bezien wellicht verbazingwekkend, maar de eerste officiële reacties op Het innerlijk behang laten betrekkelijk lang op zich wachten, zijn gering in aantal en bovendien gereserveerd van toon. Zo publiceert Jan Greshoff een bespreking in Het Vaderland (van 3 juni 1950), waarin hij de titel van de bundel ‘gezocht’ noemt, de thematiek van te weinig belang vindt en waarin hij bovendien ten zeerste betwijfelt ‘of er één gaaf, volledig welgeschapen gedicht onder is’. Maar hij schrijft

[p. 748]

ook: ‘Er bestaat een soort motregen, mist bijna, welke de wandelaar dieper doorweekt dan een stortbui. Zulk een mist is Lodeizens poëzie en men kan er zich niet tegen beschermen.’ Het is de enige recensie die Hans Lodeizen onder ogen heeft gekregen. Toen hij het betreffende nummer van Het Vaderland opengeslagen naast zijn ontbijtbord aantrof, ‘schrok hij zichtbaar. Hij ging zitten, las het artikel, en kreeg een kop als vuur’. Zijn vader: ‘Populariteit heeft hij nooit gezocht, waardering wel’ (aldus Jan Brokken, in zijn mooie portret: Het onbekende leven van Hans Lodeizen).⁽³⁾

Wanneer Lodeizen in 1951 postuum de Jan Campert-prijs wordt toegekend, brengt dit een geweldige omslag teweeg in de literaire kritiek. In het verlengde hiervan is al snel een heruitgave van zijn werk noodzakelijk. Vader Lodeizen neemt het initiatief om deze herdruk aan te vullen met gedichten uit de nalatenschap. Hij handelde hiermee in overeenstemming met een bepaling die Hans Lodeizen al tijdens zijn Amerikaanse studietijd in een persoonlijk testament had opgenomen: ‘Ik wil dat mijn papieren verzameld worden en dat gepubliceerd zal worden datgene dat van waarde lijkt’ (p. 562).

J.C. Bloem, Jan Greshoff en Adriaan Morriën worden ingeschakeld om een eerste selectie te maken uit het vele, nog ongepubliceerde materiaal. Onder hun gezamenlijke verantwoordelijkheid verschijnt dan in 1952 Het innerlijk behang en andere gedichten, welke uitgave ten opzichte van de eerste druk ruimschoots is verdubbeld. Tevens is een portret van Lodeizen opgenomen, plus een handgeschreven versie van het laatste gedicht uit de cyclus ‘De buigzaamheid van het verdriet’: ‘dit leven zachtjes ken ik het / zachtjes loop ik eruit’ (p.74).⁽⁴⁾

Omdat deze postume uitgave nogal wat fouten bevatte (diverse gedichten waren bijvoorbeeld tweemaal afgedrukt), volgt in 1954 een gecorrigeerde herdruk. Het is déze uitgave geweest die de basis heeft gevormd voor de lange reeks van herdrukken nadien (in 1994 verscheen de 16e druk!) en waarmee vele generaties van middelbare scholieren vertrouwd zijn geraakt. Jan Brokken (1949) memoreert zijn fascinatie voor Hans Lodeizen als volgt: ‘Zijn verlangen naar vrijheid, naar reizen, naar het on the road zijn, zijn verlangen naar openhartige en vrije liefde en erotiek, zijn zachtheid en zijn ongedwongenheid pasten bij een generatie die in de jaren vijftig de middelbare scholen en in de jaren zestig de universiteiten bevolkte. Deze generatie heeft zijn werk dan ook beetgepakt en dweepte ermee.’

In 1969 verzorgen Peter Berger en Pierre H. Dubois onder de titel Nagelaten werk een nieuwe selectie uit de nalatenschap, waarin ook proza en door Lodeizen vertaalde gedichten zijn opgenomen. Lodeizen senior is bij dit alles overigens nadrukkelijk, zij het op de achtergrond, aanwezig! In een van deze proza-aantekeningen zegt Hans Lodeizen: ‘Ik zal nooit “grote” dingen schrijven, maar mijn pen zal proberen de ziekte en extase van lichaam en ziel te volgen (...). En ik leef langer dan de geschiedenis’.⁽⁵⁾

De poëzie van Hans Lodeizen wil maar geen ‘geschiedenis’ worden. Inmiddels is de nieuwe verzameleditie verschenen, waarin de bezorgers - Wiljan van den Akker, Redbad Fokkema en Mirjam van Hengel - ‘alle nagelaten poëzie [hebben opgenomen, A.R.] waarvan in redelijkheid kan worden aangenomen dat ze voltooid is’ (p. 579). De vraag blijft natuurlijk wát de poëzie van Hans Lodeizen, na bijna vijftig jaar, zo intrigerend en springlevend maakt. Werpen deze Verzamelde gedichten, zoals de flaptekst suggestief vermeldt, inderdaad ‘een nieuw licht op zowel leven als werk van de dichter’?

(3) jan brokken, ‘Het onbekende leven van Hans Lodeizen’, in de Haagse Post van 22 mei 1976. Naderhand herdrukt in: jan brokken e.a., Het volle literaire leven - Portretten uit de Haagse Post, Amsterdam, 1978, pp. 101-127.

(4) In de nieuwe verzameleditie is in plaats hiervan de handgeschreven versie opgenomen van het gedicht ‘Voor vader’ (p. 557).

(5) In het Nagelaten werk is deze proza-aantekening terug te vinden op pagina 154. In de nieuwe editie van de Verzamelde gedichten echter is zij komen te vervallen. Eén van de selectiecriteria namelijk die de bezorgers hebben gehanteerd, luidt: ‘Proza hebben we niet opgenomen. De uitgave ervan vraagt om nader onderzoek.’

Innerlijk behang

In de uitvoerige verantwoording van deze Verzamelde gedichten is een verhelderend brief-fragment opgenomen, waarin Lodeizen zijn zoektocht naar een persoonlijke poëtica als volgt onder woorden brengt: ‘Ik lees Proust [bedoeld is uiteraard A la Recherche du Temps perdu, A.R.] in een ware rapture; deze roman verschaft me een hele philosophie tout-fait, die ik lange tijd aan het zoeken ben geweest. Door deze boeken zie ik mijn pogingen van verleden zomer om in de kamer van mijn hart te wonen en naar de wereld te zien als vanuit een venster... dat de nuances bepaalt, maar meer niet, van het “innerlijk behang”, als het enige juiste (...). Ze zijn vol van de troost (...) dat, al is alles dan ook niets dan ijdel spel, het spel tenminste mooi is; en laten we het met gratie bedrijven, als een ceremonie, als een geste.’⁽⁶⁾

Hier spreekt ten voeten uit de Hans Lodeizen, zoals wij hem hebben leren kennen uit

(6) Het betreft hier een op 22 april 1949 geschreven brief aan L.A. Ries, die destijds voor de firma van Lodeizen sr. in New York werkzaam was. Vader Lodeizen beschouwde hem zo'n beetje als toeziend voogd van zijn zoon, die in Amherst biologie studeerde.

[p. 749]

zijn totnogtoe gepubliceerde poëzie: via een veelheid van tegenstellingen immers steeds weer gericht op de wereld van de ‘droom’. De ‘droom’ vertegenwoordigt bij Lodeizen niet alleen het gebied van de nacht, de liefde, de muziek, de verbeelding en het (kinder)spel, hij belichaamt vooral ook een wereld van dadenloosheid, receptiviteit en creatieve stilte: ‘in de schommel van de wind lig / ik dromend over muziek en gedans / in de dauwdrop van de maan leef / ik en verzin een hemel van sterren’ (p. 55).⁽⁷⁾

Tegenover de droomwereld, die in essentie een ‘binnenwereld’ is, kenschetst Lodeizen de zogenaamde ‘werkelijkheid’ steevast als een ‘buitenwereld, vol maatschappelijke - maar nutteloze - beslommeringen, gebaseerd op schijnorde en onechtheid’. Hans Lodeizen wil eigenlijk alleen maar wonen in de kamer van zijn hart.

Deze thematiek (hier uiteraard slechts summier geschetst)⁽⁸⁾ komt prachtig tot uiting in het totnogtoe ongepubliceerde gedicht ‘Het innerlijk behang’, dat al dateert van 12 oktober 1948. Eens te meer wordt duidelijk hoezeer levensvisie en poëtica bij Lodeizen samenvallen:

ik zal de redenen zeggen
voor mijn liefde, voor mijn wanhoop
ik zal in de kamer
van mijn lichaam wonen en zeggen
waarom ik van het landschap houd

ik zal mijn hand leggen
op de zonnestraal en met mijn vingers
de regenboog ontrafelen
ik zal de wind in mijn armen nemen
en in de schelp luisteren van de nacht

ik zal met jouw lichaam
het mijne beschrijven en in jouw ogen
de wereld als in een prisma
ontcijferd zien, een geheime hoek waarachter
trappen eindeloos naar zwarte kelders gaan

ik zal zeggen dat mijn lichaam
een toren is, dat mijn handen 's nachts
wandelen en dat mijn hoofd
is berekend zodat ik van de wereld
alleen mijn vrienden zie: jij en een ander.

Het is natuurlijk geweldig dat zo'n gaaf en karakteristiek gedicht nu - dankzij de inzet en speurzin van de bezorgers (die niet langer gehinderd konden worden door de uit begrijpelijke discretie voortkomende terughoudendheid van vader Lodeizen) - algemeen toegankelijk is gemaakt, maar ‘een nieuw licht’ op persoon of werk kan ik er niet in ontdekken en dat geldt eigenlijk voor deze Verzamelde gedichten in hun gehele, nieuwe totaliteit. De redacteuren verwarren op deze wijze hun literair - historische drang naar volledigheid met hun (vanuit een oogpunt van wetenschappelijke ijdelheid al evenzeer voorspelbare) behoefte om de literaire geschiedenis een beetje te herschrijven.

Welke wens is hier de vader geworden van welke gedachte?

Ik geloof namelijk niet dat Hans Lodeizen er in een later stadium voor gekozen zou hebben - gezien zijn expliciete testamentaire wilsbeschikking - om de nu opgenomen ‘Rijmoefeningen’ (waarin, zoals het een jong dichter betaamt, sprake is van onvervalst clichématig taalgebruik) alsnog aan de openbaarheid prijs te geven. Daarvoor zijn ‘vingeroefeningen’ als deze nu eenmaal niet bedoeld. Evenmin acht ik het waarschijnlijk dat de nu gepubliceerde, zogenaamd openlijk ‘homoseksuele’ gedichten (waarin Lodeizen op anekdotische, soms rebelse en hier en daar ook ronduit triviale wijze uiting geeft aan zijn homoseksualiteit) de toets van zijn persoonlijke kritiek zouden hebben doorstaan. ‘Dichten is schrappen’ en J.C. Bloem was niet de énige die dat wist!

(7) Het is overigens opvallend hoe vaak Lodeizen - op even speelse als authentieke wijze - aan Slauerhoff refereert. Dat is niet alleen het geval in ‘Brief van boord’, maar overduidelijk ook in ‘Oneerlijk zeemansgraf’ (p. 316).

(8) Een uitvoeriger analyse van Lodeizens poëzie (zowel naar de ‘inhoud’, als wat zijn eigenzinnige ‘vormgeving’ betreft) is te vinden in mijn beschouwing over Het innerlijk behang in het Lexicon van literaire werken (Groningen, 1996).

Poëzie van altijd

Kortom: de uitgangspunten van de bezorgers staan op gespannen voet, niet alleen met elkaar, maar ook met - wat ik zou willen noemen - ‘editorische ethiek’.

Dit alles neemt niet weg - hoewel er bij deze langverwachte editie van de Verzamelde gedichten nog wel meer kanttekeningen te plaatsen zijn (waarom, bijvoorbeeld, zo eigenwijs getornd aan de oorspronkelijke lay-out van Het innerlijk behang?) dat de geïnteresseerde Lodeizen-lezer veel moois aan zijn verzameling ziet toegevoegd. Wel zal hij aanvankelijk, door de nieuw gehanteerde chronologie, het spoor misschien bijster raken en bepaalde, vertrouwde fragmenten zelfs node missen. Lezers echter die ‘oeuvrebouwers’ zijn, worden voor hun geduld en moeite ruimschoots beloond. Al was het alleen maar - in de woorden

[p. 750]

van Pierre H. Dubois - omdat deze poëzie ‘de voortzetting [is] van de poëzie van altijd “met andere middelen”’.⁽⁹⁾

Anneke Reitsma

hans lodeizen, Verzamelde gedichten, redactie, verantwoording en annotatie door wiljan van den akker, redbad fokkema en mirjam van hengel, Uitgeverij G.A. Van Oorschot, Amsterdam, 1996, 682 p.

(9) pierre h. dubois, ‘Versplinter de spiegel waarin je gezicht heeft gehuild - Hans Lodeizen na dertig jaar’, in Bzzlletin, 90 [Themanummer Hans Lodeizen], november 1981, pp. 23-24.