Ons Erfdeel. Jaargang 39

[p. 622]

Publicaties

Nederland als eerste moderne economie

Na alles wat er al geschreven en gezegd is over de politieke en economische machtsont-plooiing en de culturele en wetenschappelijke bloei van Nederland in de zeventiende eeuw hebben twee historici toch nog weer een nieuw licht weten te werpen op de economische geschiedenis van Nederland in die ‘Gouden Eeuw’ en de daaraan voorafgaande en de daarop volgende eeuw. Zij hebben die zo in den brede belicht dat zij daarmee tevens een nieuwe en belangwekkende kijk verschaffen op de Nederlandse geschiedenis in alomvattende zin.

Nederland 1500-1815 is de titel van het boek dat de Amerikaanse historicus Jan de Vries, hoogleraar aan de Universiteit van Californië, Berkeley, en zijn Nederlandse collega Ad van der Woude, hoogleraar aan de Landbouwuniversiteit Wageningen, gezamenlijk hebben geschreven. Zij hebben hun boek de ondertitel meegegeven: ‘De eerste ronde van moderne economische groei’ en daarmee willen zij de centrale these van hun werk aanduiden. Die is dat het Nederland van de zeventiende en de achttiende eeuw de eerste samenleving ter wereld was met reeds alle eigenschappen die een moderne economie kenmerken, dus nog vóór de Engelse Industriële Revolutie en ook voor de Franse Revolutie.

Maar wat is een moderne economie? Dat is niet ‘simpelweg een systeem waarin de mensen rationeel omgaan met de beperkingen die de omstandigheden hun opleggen, maar één waarin zij erop uit zijn die omstandigheden in een voor hen gunstige zin te beïnvloeden.’ Een moderne volkshuishouding omschrijven De Vries en Van der Woude als een economisch-maatschappelijke situatie met eigenschappen die bijdragen aan het proces van institutionele, organisatorische en technologische verandering, dat de efficiëntie van de productie en van de verdeling verbetert.

De Nederlandse samenleving van de zeventiende en de achttiende eeuw onderscheidde zich door ‘de bevordering van processen die gunstig waren voor rationeel handelende personen bij het vergroten van de efficiëntie in het economisch handelen’. Verstedelijking, scholing, mobiliteit, de rol van het geld, de ontwikkeling van politieke verhoudingen en van wettelijke kaders waren zulke factoren of processen die ‘modern gedrag’ bevorderden.

In hun bijna 900 pagina's tellende boek besteden De Vries en Van der Woude dan ook uitgebreid aandacht aan deze factoren. Rond het midden van de zeventiende eeuw bereikten de Nederlanden een graad van verstedelijking die nergens elders in Europa in de daarop volgende twee eeuwen overtroffen werd. Daardoor konden in het hele land velen aan de markteconomie deelnemen en de daarvoor nodige informatie krijgen.

Over de hoge scholingsgraad merken de schrijvers op dat deze voor het tot ontwikkeling komen van een geschakeerde en complexe handelseconomie van groot belang is, terwijl dat voor het industrialisatieproces niet zo maar vaststaat. De hoge mate van scholing in de noordelijke Nederlanden was al begonnen voor de hervorming, maar werd krachtig bevorderd door de Gereformeerde Kerk. Die heeft zo sterk bijgedragen tot de vorming van human capital. Dat was voor de koophandel en de zeevaart van grote betekenis. De republiek van de Zeven Provinciën telde niet minder dan vijf universiteiten en zeven illustere scholen, ook instellingen op universitair niveau, maar zonder het recht van promotie. Deze dichtheid van hoger onderwijs werd voor de Eerste Wereldoorlog in Europa nergens overtroffen.

Zonder het calvinisme was het staatsverband van de Republiek niet denkbaar geweest; zonder godsdienststrijd zou de vrijheidsstrijd zijn vastgelopen en de staat er niet zijn gekomen. Zo ontstond er een staat waarin de dynastieke belangen niet voorop stonden, maar werd de soevereiniteit beheerd door regenten die de voeling met economische belangen nooit geheel verloren. Maar dat alles betekent nog niet dat er van een calvinistische economie gesproken zou mogen worden.

Over de mobiliteit is minder bekend. In

[p. 623]

geografisch opzicht was deze binnen de Republiek groot. Ook veronderstellen de auteurs een grote sociale mobiliteit, maar daar zou meer onderzoek naar gedaan moeten worden. De geldhuishouding was zeer belangrijk. Het leven werd als het ware bedolven onder een stortvloed van geld, zoals nergens elders in Europa vóór de negentiende eeuw valt waar te nemen. Het geld bevorderde dan ook zeer een rationeel gedrag dat openstaat voor kansberekening.

De staat was tegelijkertijd een vroegtijdige voorloper en een hardnekkige afwijking van het moderne staatsvormingsproces. De Republiek had een goed gestructureerd bestuur dat de mensen veiligheid bood, koophandel en visserij bevorderde, de koloniale ambities krachtdadig wist te ondersteunen en orde en rust in het binnenland wist te handhaven. Er was een modern opgezet systeem van belastingheffing en een stelsel van armenzorg dat naar de begrippen van die tijd buitengewoon veelomvattend was. Nederland kortom bood een dynamische omgeving die tot vernieuwing uitnodigde. Dit alles gevoegd bij verdraagzaamheid in kerkelijke zaken, de weinig gepolariseerde sociale verhoudingen en een politiek systeem dat weliswaar niet echt democratisch was, maar toch doortrokken van een anti-absolutistische ideologie maakte een vorm van moderne economische groei mogelijk. De Republiek mag de oudste moderne volkshuishouding worden genoemd.

De Vries en Van der Woude maken deze stelling met een veelheid aan gegevens aannemelijk. Hun werk heeft niet alleen de grote verdienste dat het de resultaten van vele in de loop der jaren verschenen detailstudies samenvat, maar vooral ook dat deze samenvatting hen brengt tot een nieuwe visie op het Nederlandse verleden die meer omvattend is dan welke andere ook. Immers bestaande visies hebben zij in hun omvangrijke boek in hoge mate weten te verwerken. Daarbij zit in hun these zelf ook iets bijzonder moderns. Als wij met Huizinga geschiedenis opvatten als de geestelijke vorm waarin een cultuur zich rekenschap geeft van haar verleden, dan is het wel heel opmerkelijk dat dit boek verschijnt juist in een tijd waarin, zeker in Europa, het economische terrein lijkt te winnen ten opzichte van het nationaal-politieke. De Vries en Van der Woude wijzen erop dat de politiek in Nederland in de zeventiende en achttiende eeuw vooral de economie moest dienen, terwijl dat in landen als Frankrijk en Engeland omgekeerd was. Binnen de Europese Unie - de schrijvers trekken overigens zo die lijn niet door - zou Nederland met dit boek in de hand ook inspiratie uit zijn geschiedenis kunnen putten.

Als Nederland in de zeventiende en achttiende eeuw al zo modern was, zou de vraag gesteld kunnen worden waarom dat nu dan nog ontdekt moest worden. De praktijk mocht dan modern zijn, maar het gedachtegoed had geen modern sausje. Een patriot als Gogel, die actief was geweest om de Fransen naar Nederland te halen in 1795, en zich steeds had afgezet tegen het Nederlandse Ancien Régime, moest enkele jaren later, toen hij verantwoordelijk was voor de financiën in de Bataafse Republiek, erkennen dat in de voorafgaande Republiek der Zeven Provinciën de staatsfinanciën beter waren geregeld geweest dan in welk ander land ter wereld ook.

Het moderne van de Republiek werd op den duur niet gedragen door opvattingen die met overtuiging de waarde van het tot stand gebrachte wisten over te brengen. Men zou kunnen zeggen de praktijk was modern, maar de theorie ontbrak. Hoe die praktijk ontstond ontvouwen De Vries en Van der Woude op boeiende wijze. Maar bij het feit dat die niet tot theoretische opvattingen leidde die die praktijk verder mee gingen sturen staan zij nauwelijks stil. Dat is een vraagstuk dat om verdere belichting vraagt. Maar dat doet er niets aan af dat De Vries en Van der Woude de Nederlandse geschiedenis een nieuwe dimensie hebben gegeven, die zeer past in deze tijd.

Christiaan Berendsen
j. de vries en ad van der woude, Nederland 1500-1875. De eerste ronde van modern economische groei, Uitgeverij Balans, Amsterdam, 1995, 894 p.