Ons Erfdeel. Jaargang 39

Muziek

Hommage aan Ton de Leeuw

Ingebed tussen Pierrez Boulez' Explosante fixe en Feuillages van de Fransman Philippe Schoeller klonken op 13 juni 1996, dertien dagen na de dood van de 69-jarige componist Ton de Leeuw, diens Three Shakespeare Songs in het Amsterdamse Concertgebouw in het kader van het Holland Festival 1996. Deze eerste uitvoering door het befaamde Ensemble Intercontemporain en de (voortreffelijke) mezzosopraan Rosemary Hardy onder leiding van David Robertson had een extra geladenheid gekregen: met een ingelast programmastuk, Silence uit de Cinq Hymnes en een kort woord ter nagedachtenis door festivaldirecteur Jan van Vlijmen, was dit een zeer passende hommage aan een belangrijke toondichter die ons een indrukwekkend oeuvre heeft nagelaten.

De drie verklankingen van sonnetten van Shakespeare (het laatste, dit jaar geschreven werk van De Leeuw) kregen intense aandacht. In Nightmusic roepen tekst en muziek in wisselende beelden de stilte van de nacht op. Het sobere Mourn werd gevolgd door But Time Decays, waarin de onverbiddelijk voortvliedende tijd en de hoop dat schoonheid en liefde de menselijke dood zullen overleven een typisch Shakespeare-thema is. Dat juist bij dit sonnet de gedachten in hoge mate bij Ton de Leeuw waren, was tijdens de prachtige uitvoering voelbaar.

De Leeuw heeft in de Nederlandse muziek een heel eigen plaats ingenomen. Los van zijn vele werken (waarvoor hij in 1983 de Johan Wagenaar Prijs kreeg; het jaar daarvoor viel hem de Matthijs Vermeulen Prijs toe voor zijn mooie koorwerk Car nos vignes sont en fleur) was hij ook als docent en artistiek leider zeer actief.

‘Ik wist dat ik van het componeren alleen niet kon leven. Daarom zocht ik verschillende banen’ verklaarde hij in 1991 in een fraai televisieportret van Eline Flipse. En dat deed hem belanden in het circuit van workshops en masterclasses, van lezingen en conferenties. Zijn grote liefde voor de muziek uit niet-westerse culturen en zijn drang om een synthese te bereiken tussen culturen uit verscheidene continenten bracht hem van Moskou naar

[p. 614]

Ton de Leeuw (1926-1996).

Hong Kong en van New Dehli naar Boekarest. Hij leidde, voor UNESCO, de Internationale Composers' Workshop die, alternerend, in Bulgarije en Nederland wordt gehouden, met steun van de Stichting Gaudeamus. Meer dan twintig jaar was Ton de Leeuw wetenschappelijk hoofdmedewerker voor muziek van de twintigste eeuw aan de Universiteit van Amsterdam en ook was hij enige jaren directeur van het Amsterdams conservatorium. Zijn boek, Muziek van de twintigste eeuw, geldt als een standaardwerk voor het muziekvakonderwijs en kreeg vertalingen in Zweden en Duitsland. Over hemzelf verschenen ook verscheidene uitgaven.

Prof. dr. Rokus de Groot, bijzonder hoogleraar muziek verbonden aan de Rijksuniversiteit Utrecht en als universitair docent 20ste-eeuwse muziek aan de Universiteit van Amsterdam, schreef begin van dit jaar in het blad Klank en Weerklank (het Brabants Orkest) over De Leeuw: ‘Stil zijn en luisteren komen bij Ton de Leeuw in de plaats van het allereerst muzikaal expressief zijn, in de zin van het erop gericht zijn om de eigen innerlijke conflicten tot uiting te brengen. Hier ligt een duidelijke verwantschap met John Cage, hoezeer De Leeuw ook kritiek heeft uitgeoefend op Cage als componist. Het luisteren is ook kenmerkend voor De Leeuw als compositiedocent. Hij is niet iemand die een school heeft gevestigd met een duidelijke eigen signatuur. Bij hem vindt men geen leerlingen zoals Willem Pijper die had, die dezelfde technieken en stijlgewoonten voerden als hun leermeester, en zelfs met dezelfde paarse inkt schreven. Ton de Leeuw gebruikt zijn opmerkingsgave eerder als een sonde om de eigen mogelijkheden van zijn studenten te peilen. De compositielessen dienen er toe om de leerling zich hiervan bewust te maken’.

De Leeuw gaf graag les. Met zeker trots zei hij in het televisieportret dat hij in 1960 daarmee begon en zestig leerlingen had; dertig in eigen land, de anderen daar buiten. Een Parijse leerling, in beeld, repte van het bijzondere van De Leeuw: ‘de muziek kwam op de tweede plaats, de mens prevaleerde. Hij trachtte een brug te slaan tussen westerse en niet-westerse muziek. De hedendaagse muziek heeft iets dors; bij Ton de Leeuw ontdekte je spiritualiteiten die hij weer bij de Balinezen en Indianen vond. Mensen als hij zijn even bescheiden als zeldzaam’.

Ton de Leeuw, ten slotte, zelf: ‘Het alleen maar op jezelf toegespitst zijn, vind je niet in de Aziatische kunst. Zij stemmen hun instrumenten en zichzelf. Dat is een enorm bevrijdende instelling. Mijn affiniteit ligt niet bij de kunst die de mensen wil pakken, maar bij het bouwen van een evenwicht-situatie. Ik wil geen spanning. In Azië vond ik de kunstuitingen die bij mij pasten’.

Jan Rubinstein
(Met dank aan Donemus.)