Ons Erfdeel. Jaargang 39

Beeldende kunst

De Stadshof, museum voor naïeve en outsider kunst in Zwolle

Zijn vader was kleermaker en ook hijzelf heeft het vak geleerd. Het was dus niet zo vreemd dat hij op een gegeven moment poppen is gaan maken, grillige, primitieve, magische poppen van stof in de kleuren van de aarde. Psychisch verkeerde hij op een dieptepunt, toen hij ermee begon. ‘Ze hebben mijn leven gered,’ vertelt Michel Nedjar (48). De poppen en ander werk van Michel Nedjar zijn tentoongesteld in ‘De Stadshof’, museum voor naïeve en outsider kunst in Zwolle. Het museum is sedert bijna twee jaar gevestigd in een prachtig neoclassicistisch gebouw, het voormalige Paleis van Justitie. Het is het enige museum voor deze vorm van kunst in Nederland. In België, Frankrijk, Duitsland en Zwitserland zijn dergelijke musea al langer te vinden. Wanneer is kunst ‘naïef’, wanneer gemaakt door een ‘outsider’? Kunsthistorica Ans van Berkum, van het begin af enthousiast directeur van De Stadshof, vertelt dat de mensen wier werk zij exposeert, geen kunstenaars zijn in de klassieke betekenis van het woord. ‘Ze reageren niet op bestaande kunst, proberen niet vernieuwend te zijn. Ze zetten zich ook niet af tegen iets dat er al was, gaan niet in tegenstromingen of tendenzen. Maar ze maken intuïtief iets vanuit een onweerstaanbare innerlijke drang, iets dat, zou je kunnen zeggen, niet is gemaakt om kunst te zijn. Het is toevallig kunst’. De term outsider is van kunstcriticus Roger Cardinal. In Museumgids De Stadshof vergelijkt hij de gecultiveerde kunstenaar met de bewoners van het centrum van een nette stad, die de handen hebben ineengeslagen om het verleden keurig op te baren ‘en zich ervan te verzekeren dat alles wat daarna komt netjes aansluit bij de rij van geklassificeerde producten’. Verder weg begint het duistere niemandsland, bewoond door nomaden van velerlei pluimage. ‘Ze geven zich over aan hun solitaire bezigheden, die ogenschijnlijk kop noch staart hebben. Deze grensgangers zijn ongevoelig voor erkenning of commentaar. Bij alles wat ze maken worden hun handen geleid door hogere machten, vreemde ingevingen of onstuitbare driften.’ Sommige outsiders zijn verstandelijk gehandicapt, verblijven of verbleven in een psychiatrische inrichting. Maar ook het werk van een arts, een historicus en een gemeentesecretaris die overdag gewoon hun beroep uitoefenen, vindt zijn weg naar De Stadshof. ‘Wat achter de oppervlakte van veel mensen verborgen ligt, is ongekend,’ zegt Van Berkum. De Pool Adam Nidzgorski (º1933) bijvoorbeeld is gymnastiekleraar. Iedere avond na zijn werk haast hij zich naar zijn kamertje om lapjes te knippen, die hij vormt tot collages van mensachtige wezens die geborgenheid lijken te zoeken bij elkaar. Vaak zijn mens en dier onderwerp. Zo maakt de Fransman Eugène Leduc pastels waarin, in vloeiende lijnen, mensen en dieren in elkaar overgaan. Leduc, in 1938 geboren, was boer en steenhouwer en werd vervolgens, om gezondheidsredenen, schaapherder in de Provence. De lange uren waarin de schapen huns weegs gingen, boden hem de gelegenheid te gaan tekenen. De Italiaan Giusseppe Mascherini (º1923) ging een paar jaar naar school en werkte daarna jaar in jaar uit als bosarbeider. Het bos is ‘il palazzo mio’, zijn paleis. Daar haalt hij sprokkelhout, voegt er heel weinig aan toe of snijdt er wat af. Zo ontstaan dieren - een schaap, een eland, een dromedaris die de bult op zijn rug dankt aan een knoest in de boom, met één of twee rake sneden van het mes getypeerd. Van Berkum vertelt dat outsiders vaak pas op latere leeftijd beginnen. Opvallend is ook dat het papier of doek dat zij voor zich hebben altijd ‘vol’

[p. 609]

Ank van Pagée, zonder titel, 1991-1994, vetkrijt/papier, 50 × 65 cm, collectie familie Van Pagée.

moet. Pas als geen stukje wit meer zichtbaar is, is het werk af. Verder hebben deze raskunstenaars een drang tot versieren, tot extra mooi maken. Zo bracht Nelleke Vogels haar ‘spinazie met ei’ terug tot een simpel groen en een simpel geel vlak, maar ze vulde de achtergrond op met zwarte geometrische figuurtjes. Een ander schilderij toont een badkamer in al haar simpelheid: wastafel, afvalbak, tegeltjes. ‘Dit zo te kunnen - je zou er jaloers op worden,’ zegt Van Berkum. De Stadshof ademt een bijzondere sfeer; het lijkt of de spontaniteit van de kunstenaars haar weerslag vindt in de bezoeker. Van Berkum vertelt dat veel mensen het op die manier ervaren. Ze herkennen zich in de werken, voelen dat je hier vrij, zonder vooropgezet doel, kunt genieten. Het museum mag zich dan ook, met 45.000 bezoekers per jaar, een ‘succes’ heten. Om een plaats te bemachtigen in De Stadshof, moet kunst voldoen aan criteria van oorspronkelijkheid en schoonheid. Maar ook het antwoord op de vraag hoe het werk tot stand is gekomen, is belangrijk. ‘Naïeve kunst wordt nageaapt,’ zegt Van Berkum. Ze herinnert aan beroemde schilders als Paul Klee die de kunst afkeek van zijn zoontje en Max Ernst en André Breton die ‘likkebaardend’ inspiratie vonden in het werk van psychisch zieken. Beroepskunstenaars raken uitgekeken op het werk van collega's, ervaren dat ze droog staan. In uiterste

Erna Schippers, zonder titel, zonder jaar.

nood nemen ze hun toevlucht tot het voorbeeld van naïeven. Waar haalde Jean Tinguely zijn ideeën voor zijn kinetische machines vandaan? Van Heinrich Anton Müller, die jarenlang in een Zwitserse inrichting zat en wiens roestige monsters vrijwel niemand kent. ’De belangstelling van Van Berkum voor het werk van outsiders dateert van lang voordat De Stadshof een feit was. ‘Toen ik hoorde van de plannen voor dit museum, wist ik meteen dat ik er wilde werken’. Haar kamer in het museum staat vol werk van ‘haar’ kunstenaars. Wijzend naar een eenvoudig maar zeer krachtig beeld van Adam en Eva naast de boom in het paradijs, vertelt ze dat dit nooit een plaats zou krijgen in een ‘gewoon’ museum. Aan de andere kant zijn er outsiders die door de gevestigde musea worden ontdekt en dan de kans lopen in een ander circuit te belanden. ‘Zo kocht toenmalig directeur Sandberg van het Stedelijk Museum in Amsterdam werk van Willem van Genk, een outsider. We zouden het graag naar De Stadshof overbrengen, maar het Stedelijk vindt het zo goed, dat wil het niet kwijt.’ Maar ook De Stadshof heeft werk van Van Genk, stripachtige tekeningen van razend verkeer en imposante architectonische constructies. Van Genk, in 1927 geboren als jongste in een groot gezin, werd veelvuldig door zijn vader geslagen. Zijn wereld was al vroeg een vijandige jungle vol vernederingen

[p. 610]

Gerard Sendrey, ‘Quand même’, 1994, inkt/papier, 15 × 22 cm.

en gevaren. Alleen in zijn beeldend werk lijkt hij heer en meester over de krachten die hem bedreigen, meldt de Museumgids. Ook Michel Nedjar is bekend; hij exposeerde in o.a. Duitsland en de VS. Nedjar vertelt dat hij als kind takjes verzamelde waarvan hij, met hulp van de lapjes die zijn vader over had, poppetjes maakte. Toen hij na een jarenlange reis over de helft van de wereld in 1976 gedeprimeerd naar Frankrijk terugkeerde, werd het maken van poppen zijn redding. Begin jaren tachtig werd Nedjars werk ontdekt door de beroemde Franse kunstenaar Jean Dubuffet, die het exposeerde. Nedjar, in het voorjaar van 1996 op bezoek in De Stadshof vanwege de opening van de tentoonstelling, vindt het moeilijk over zijn werk te vertellen. ‘Ik weet niet waarom ik de poppen maak zoals ik ze maak, het gebeurt gewoon.’ Om al even onverklaarbare redenen maakte Nedjar vanaf '85 tien jaar lang geen poppen, maar tekende hij onder andere dieren met horens. Geen benoembare dieren, geen herten of stieren - gewoon dieren met horens in de kleuren van de aarde, soms in combinatie met vurig rood. Duisternis, bloed, de aarde, angst, magie en mystiek - hij legt ze in zijn werk. En hij tekende mensen, mensen op opengevouwen kartonnen dozen, die een apart reliëf geven. ‘Eerst gebruikte ik de lege doosjes van mijn diepvriesmaaltijden. Later gingen vrienden en kennissen doosjes voor me bewaren’, vertelt hij. We zien een mens met het gezicht in zijn rug, een kind in het binnenste van een mens. Het werk van Nedjar was tot 15 september 1996 te zien en daarna wordt een deel van de collectie van Arnulf Rainer tentoongesteld. Rainer, zelf kunstenaar, heeft vanaf de jaren zestig ongeveer vijftienhonderd werken van ‘Aussenseiter’ uit o.a. Oost-Europa bijeengebracht. Directeur Rudi Fuchs van het Stedelijk Museum opent de tentoonstelling. In '98 is in dat museum in Amsterdam een retrospectief van het werk van Rainer zelf te zien.

Hanneke de Wit

Noot:

De Stadshof, museum voor naïeve en outsider kunst, Blijmarkt 18-20, Zwolle. Telefoon 038-42 32 616. Open dinsdag tot en met vrijdag van 10 tot 17 uur. Zaterdag, zondag en feestdagen van 11 tot 17 uur.