Ons Erfdeel. Jaargang 39

Gabriëlle Demedts: eeuwig is nu

Is het gevoel een noodzakelijk ingrediënt van poëzie? Niet als zodanig. Heredia's regel ‘Comme un vol de gerfauts hors du charnier natal’ (Als een vlucht giervalken uit het geboortegraf) kan niet als gevoelig gekenmerkt worden - en is poëzie. Er is eerst en vooral een vorm: getelde syllaben ingeschakeld in een strofe met rijmen, een geheel van op elkaar ingestelde klanken. En ten slotte toch een gevoel: van bewondering, grootsheid, verheffing, bevrijding. Gevoel is voor de mens onvermijdelijk, maar het gevoel maakt de poëzie niet uit.

‘Hier dan, het gaat over vijf-en-veertig jaar’, schrijft Gabriëlle Demedts in de inleiding op haar Verzamelde gedichten (1979). Zo roept ze een gevoel op, maar het is geen poëzie. Het wezenlijke van poëzie is dat ze niet alleen aan taalwetten maar ook aan prosodische wetten, aan een vorm, gehoorzaamt.

Gabriëlle Demedts (º1909) weet dat. Verder in de inleiding schrijft ze: ‘Woordklank en ritme gaan in een gedicht spoedig zodanig meespelen, dat ze als op eigen adem, door de beelden heen...’ Toch moeten we bij haar niet een te weinig aan gevoel, eerder een teveel aan gevoel verwachten: zóveel, dat de vorm er niet altijd in slaagt het te bedwingen. In menig gedicht heeft zij nochtans een zo hevig gevoel de sterke teugel van het gebonden vers kunnen opleggen.

Het tweede gedicht in Verzamelde gedichten is er zo een. Het gevoel is er in al zijn mateloosheid: een geheel leven valt stuk voor altijd. Maar de vorm schept de kunst:

Onder het raam in de aarde, die sporen
die me dierbaar zijn.
Toen hij kwam, wie zond hem weg? Ik zond hem weg,
het deed geen pijn.

Het deed geen pijn. Maar iets is verdwenen
of dood in mij,
mijn gedachten staan als soldaten gehoorzaam,
in rechte rij.

Op een nacht valt de sneeuw,
maakt de aarde wit, maakt de aarde rein.
De randen van mijn ogen doen pijn;
het komt door de slaap, het komt door de sneeuw,
het komt door die sporen
die niet te vinden meer zijn.

Hoe eenvoudig! Slechts het rijm ijn/ein, ij/ij/ en de herhaling van sporen en sneeuw. Zo weinig middelen, zo perfect. Hoe verbazend is het ondanks die eenvoud: hoe komen die sporen onder het raam? Hoe geraffineerd wordt omgekeerd wat verwacht werd: gewoonlijk zie je sporen in de sneeuw, hier wist de sneeuw de sporen weg. Hoe bezweren de herhalingen het verdriet, dat niet losbarst, maar geanesthesieerd is, en gereinigd ontwaakt.

Een toon die aan Leopold doet denken, klinkt in deze klacht:

Denkend aan u denk ik aan knielen,
aan een deemoedig stil verbergen
van mijn gelaat tegen u aan.
Maar eer mij uw armen omgevende heffen
moet ik weer gaan.

Meestal, zoals bij Gezelle, treffen strofen, aanheffen regels:

De maan staat in de nacht
als de droom staat in mij:
haar licht onwezenlijk stil
verbloemt met zijn geleende schijn
van elk ding het werkelijk zijn.

Voor mij onvergetelijke verzen. De rijmende wooden schijn/zijn vormen inderdaad een van de fundamentele belevingswijzen van ons

[p. 603]

bestaan. In vijf verzen wordt gezegd dat de droom in de ziel en de maan in de nacht gelijkend zijn: hun licht is geleend en verbergt het ware zijn. Hoe moet ik dat begrijpen? Ik weet dat het waar is, maar ik weet niet waarom.

Vader, ik stond op uw graf,
uw dochter stond bevend te luisteren
of uit het graf geen stem zou fluisteren
‘mijn kind ik ben niet veraf’.

De eerste noten uit het eerste boek van Schmoll: vader/dochter, graf/gras, luisteren/fluisteren. En alles is er. Eén woord geeft het gevoel: bevend. Ja, bevend staan wij, arme stervelingen, tegenover leven en dood.

Of een slotstrofe, met de moed van een wanhopige assonantie.

Maar eerst moeten wenen
een kind nog eens zoenen,
maar eerst nog eens opzien:
doordringend roepend.

En een andere slotstrofe:

O warmte van leven, behoed me tegen
deze spinraggen kilte waarin ik verdwijn.
En de specht die ik hoor, stoot pijn
uit die boom! Houd hem toch tegen.

Dat kon het rijm: verdwijn/pijn in het midden, geklemd tussen tweemaal hetzelfde woord, de klem van de pijn. Alweer blijf ik bij deze verzen dralen, ik denk: het is een raadsel (Raadsels van Gabriëlle). Hoe komt ze bij een spinraggen kilte? Ze heeft een adjectief gemaakt, een vreemd woord in een vreemde combinatie (ze is nochtans geen experimentele of surrealiste). En hoe komt ze erbij dat de specht pijn stoot uit de boom? Dat het te veel is, en we hem moeten tegenhouden? Maar ik ben onrechtvaardig, ik onthoud u wat voorafgaat aan deze extatische strofe, en er noodzakelijk toe behoort. Ziehier dan:

Tussen de lage Hollandse beemden

Gabriëlle Demedts (º1909) - Foto Alex van den Berghe.

knoestige bomen en wintergras,
blaffen de honden schreeuwen de meeuwen,
vast als het eeuwen en eeuwen was.

En water zoveel, voor mij zelfs genoeg
die al zo lang om water vroeg.

O warmte van leven, behoed me tegen
deze spinraggen kilte waarin ik verdwijn.
en de specht die ik hoor, stoot pijn
uit die boom! Houd hem toch tegen.

Schreeuwen / meeuwen / eeuwen / eeuwen: het eerste boek van Schmoll. Dan water. En dan, volkomen onverwacht, die laatste strofe. Het metrum daarin verrast ook: een mengsel van lyrische overgave (muzikaliteit, welduidenheid) en heftige opeenvolgende accenten, een soepel ritme dat precies kleeft aan de inhoud. Zing het eens mee.

Herhaling van het rijm, herhaling van het eenvoudige, en de verrassing van het raadsel ook in:

Die twee uur van het jaar zijn om:
naderen, aarzelen, hart-zijn,
breken - gebroken om en om.
De tekens van het verlies-zijn
polsen voorzichtig, voorzichtig...
Die twee uur van het jaar? Zij zijn om.

Variaties op klein vlak, kleine oorzaken en grote gevolgen: alles, ons luttele mensen - alles staat op het spel. Wat is gebeurd in die onge-

[p. 604]

wone periode: twee uur van het jaar (een oxy-moron? Wat is het hart-zijn en het verlies-zijn? Wat is de ontraadseling van om / en om? Wat is er gebeurd tussen de eerste en de laatste regel, zodat de vorm veranderd is?

In 1993 verschenen Eeuwig is nu (Leuvense Schrijversaktie), een keuze uit de vroegere gedichten, en nieuwe van 1980-1993. In de nieuwe gedichten zijn het de beelden die treffen:

Al die littekens
soms schrijlings over elkaar
in 't geheugen van 't gemoed.

Het geheugen van het gemoed: een juiste en nieuwe verbinding, maar de vorm is verbrijzeld door het verdriet:

Maar de ziel? gaat te keer
als de jakhals bij ontij,
een janken van jaren
niet te aanhoren
niet te verhóren.

Het geloof is verloren, dus is de vorm gebroken: de vorm is de Wet, het super-ego. Er blijven nog brokken: het janken van jaren, de ziel gaat te keer als de jakhals bij ontij: ja - ja - ja huilt het - wanhopig tegen het neen van het ongeloof.

maar wie smeet mij liefdes graf toe?

De dood is nu zo nabij, en de ziel heeft al haar troost verloren:

Hoe mis ik
bomen. En u. -

En dan, tegen alle leegte, tegen alle niets in, ontstaat een finaal, krachtig, weerbaar gedicht, dat de vorm dwingt, een existentiële kreet, die toch zich onderwerpt aan de wet:

Uit alle hoeken van het zijn
is geluk uitgebroken,
van over kólkende
wateren schallend:
sta op uit uw dood,
machteloos bedroefde,
laat nood óver aan nood -

Eeuwig is nú:
licht - weids - vrij!:
de verten van sterren
voor altijd dichtbij!
Onttrek u
niet langer, niet verder:
eeuwig is nú.

Het oude geheim is teruggevonden: de directste rijmen, de meest essentiële, de onscheidbare: ster/ver, vrij/dichtbij, dood/nood. Ook het metrum heeft zijn eigen ritme teruggevonden. Het klinkt als de triomfkreet van een geredde, zich nog losworstelend uit de weerstanden, uit de laatste boeien, eindelijk zeker van zichzelf.

Met het essentiële heeft Gabriëlle Demedts zich altijd beziggehouden: liefde, leed, levensvragen. Wij, in ons kleine Vlaanderen, waar nauwelijks nog een dichteres overblijft, moeten haar eren door haar goede gedichten te onthouden en als een erfgoed vruchtbaar te maken.

Christine D'haen

Bibliografie:

gabriëlle demedts, Verzamelde gedichten, Orion-Colibrant, Brugge, 1979, 142 p.

gabriëlle demedts, Eeuwig is nu, Leuvense Schrijversaktie, Leuven,1993.