Ons Erfdeel. Jaargang 39

Troost bij het kleine
De Verzamelde gedichten van Hanny Michaelis

Het pantheon van de Verzamelde Gedichten wordt doorgaans voorbehouden voor overleden auteurs. Dat Hanny Michaelis ze nog bij leven laat verschijnen, is significant. Bovendien bewijst het feit dat ze sinds 1971 geen bundel meer publiceerde in dezelfde richting: de dichteres beschouwt haar oeuvre als afgesloten. Het zou al te simplistisch zijn om dit te wijten aan een writer's block dat al een kwarteeuw aanhoudt. Als men de evolutie van haar werk bekijkt, lijkt het eerder een logisch uitvloeisel, omdat Michaelis steeds psychologiserend tewerk is gegaan. Bovendien hebben haar gedichten een sterke existentialistische inslag, waardoor ze in deze tijd alleen maar hevige voor- en tegenstanders kunnen hebben. Door het werkelijkheidsgebonden karakter van haar gedichten wordt ze nog altijd tot de Tiradegroep gerekend, maar hoewel ze - net als de vroege Kopland, Herzberg en Van Deel - bezig is met de reflectie op de waarneming, krijgt die bij haar toch veel meer het karakter van een plaatsbepaling van primaire emoties zoals angst, eenzaamheid, wanhoop en verdriet. Wereldschokkende thema's zijn dat niet, maar Michaelis weet er bij momenten toch een specifieke condensering voor te vinden in haar poëzie. Haar gedichten worden immers interessant waar ze de primaire emoties onrechtstreeks op zichzelf projecteert door ze bijvoorbeeld te confronteren met een onwetende kat of de onpersoonlijke stad. Soms lijkt ze zelf zo emotieloos te willen zijn: ‘Het poesje dat die avond/ toen ik nog niet wist/ wat ons boven het hoofd hing,/ languit op je knie lag/ en zich door je liet strelen/ terwijl je andere arm/ me tegen je aandrukte/ zodat er een zonderlinge variant/ op de Heilige Familie ontstond,/ likt vol toewijding haar vel./ Ze leeft gewoon door, net als ik trouwens,/ maar vermoedelijk zonder geheugen/ om haar tot tranen toe te sarren.’ Op zo'n laconieke manier zijn de beste van haar gedichten geschreven. Ze hebben - net zoals die van haar vroegere Tiradecollega's - een parlandoachtige toon, maar het laconieke is een schild dat de te sterke beleving van de emoties tegenhoudt. In die zin is er trouwens een evolutie in het werk van Michaelis zichtbaar: van een soort melancholische romantiek via ironisering naar een misantropisch realisme. Ook de

[p. 599]

stijl maakt een lichte vooruitgang: waar ze in haar debuut nog beïnvloed is door de vormvastheid van Vasalis en Jan van Nijlen, gaat ze gaandeweg een mijmerende toon ontwikkelen die haar poëzie een volstrekt eigen stem geeft, hoewel die toon ook terug te vinden is in de Hebreeuwse poëzie die ze vertaalde en waardoor ze duidelijk is beïnvloed.

Het gedicht ‘Children's corner’ uit haar debuutbundel Klein voorspel (1949) eindigt met deze regels: ‘in het nuchtere namiddaglicht/ voel ik me onherroepelijk volwassen’. Geen wonder dus dat deze dichteres haar angsten en wanhoop vaak bezweert met romantische droombeelden. In de tweede bundel Water uit de rots (1957), die Michaelis zelf niet opnam Het onkruid van de twijfel (1989) - een bloemlezing die ze uit haar werk maakte - worden die beelden als een raster over het gemis van de geliefde gelegd. Ook de doodsangst is in die vroege bundels sterk aanwezig. Het element van het kinderlijke, nog niet aangetast door het vergankelijke, wordt ermee verbonden. In dit gedicht krijgt het trouwens de gedaante van regressie: ‘wanneer ik toen geweten had / dat wij elkaar zouden vervloeken / om een geluk dat dood geboren werd, / dan was ik van je weggevlucht / tot waar de maan het water raakte / en ik teruggleed in de schoot / waaraan ik eens ontsprongen ben’. Het lyrische ik lijkt zich wel eens vaker in een vacuüm te bevinden, alsof het leven een soort nutteloze overgangsfase is tussen geboorte en dood: ‘Onder haar matglazen stolp / ontbrandt opnieuw / het geluidloze gevecht / tussen verwachting en wanhoop / om het niemandsland / van mijn bestaan’. Bladerend door de Verzamelde gedichten besef je dat deze poëzie nogal een stijlbreuk gevormd moet hebben met die van de Vijftigers, die zo ver mogelijk wilden blijven van een psychologiserende benadering. Geen gezochte metaforen bij Michaelis maar voor de hand liggende beeld-spraak, zoals in dit gedicht, dat Gerrit Komrij in zijn recente herziene bloemlezing opnam, omdat het beeld van de louter ironische dichteres daardoor bijgesteld wordt: ‘Niet langer / drinkt mijn huid / de dauw van het voorjaar. / In mijn ogen / verschaalt het licht. // Moge de aarde mij verzwelgen. Die in mijn armen sliep, kent mij niet meer’.

De bundel De rots van Gibraltar (1969) neemt in het verlengde van Onvoorzien (1966), waar dit eerder zijdelings gebeurt, afstand van de romantische melancholie door milde ironie in te bouwen. Op zo'n momenten doet haar poëzie denken aan die van Remco Campert. Michaelis kijkt met een soort kinderlijke verwondering en lijkt daar troost uit te putten. Het schild van het laconieke krijgt hier dus een andere vorm: ‘Vanavond hoorde ik / dat de maan niet rond / maar peervormig is / met tenminste twee / uitstulpingen, misschien / wel drie. Toen ik later / naar buiten keek / klom een ronde / uitgloeiende schijf / boven de daken uit / en ik betrapte me / op dezelfde koppigheid / waarmee ik andere / gedeukte illusies / in ere houd’. Michaelis is nuchterder geworden: ze beseft dat ze zich overeind houdt door illusies. Ze ziet ook in dat niet alleen de mens niet ongenaakbaar is, maar ook een wezen als de kat - die vaak opduikt in haar werk, als een soort Leitmotiv - lijkt niet meer zo interessant om zich mee te kunnen vereenzelvigen: ‘Kijkend naar Justine in de zon (pootjes onzichtbaar, het Siamese / lijfje nederig ineengedoken tot een harig tempeltje van wijsheid, / de cyperse kop met hemelsblauwe / tot spleetjes toegeknepen ogen / een tikje oudachtig knikkebollend) / denk ik opeens: verdomme, / zij is ook alweer 7 jaar’. Het ironiserende realisme dat Michaelis hier hanteert, is een afweermechanisme, maar de wanhoop blijft duidelijk bovendrijven. Dat staat bijvoorbeeld in schril contrast tot de vroegste gedichten van Rutger Kopland, bij wie de ironie als hulpmiddel diende om afstand te nemen van te grote

[p. 600]

emotionaliteit. Michaelis laat die nog steeds overvloedig binnenstromen in haar gedichten. Het is verleidelijk om dat typisch vrouwelijk te noemen, maar dan mag dat zeker niet beperkt blijven tot de notie van kwetsbaarheid. Michaelis durft immers ook hard te zijn voor zichzelf door haar zielenpijn bloot te leggen. Zo krijgen haar gedichten ook een vreemde weerbaarheid, die vooral in de laatste bundel, Wegdraven naar een nieuw utopia (1971), resulteert in een soort misantropisch realisme. ‘Het gaat nu eenmaal niet goed, maar laten we dat er maar bijnemen,’ lijkt Michaelis te willen zeggen. En dat levert gedichten op die de tand des tijds wel trotseren, zoals dit: ‘Zolang er mensen zijn/ blijft er oorlog./ Daar zijn we het over eens/ bij de warme kachel behaaglijk/ nippend van onze cognac./ Een spotgoedkoop alibi/ voor afzijdigheid, inderdaad./ Helaas waterdicht’. De wanhoop blijft ook in Michaelis' laatste bundel verder leven, maar wordt hanteerbaar. Daarmee lijkt de noodzaak om verder poëzie te schrijven voor Michaelis blijkbaar verdwenen.

Michaelis blijft ook in haar laatste twee bundels haar toevlucht nemen tot het alledaagse. Met een soort understatement ontstaan dan gedachten als: ‘Struikelend over het puin/ van de grote hersenschimmen/ zoeken we steun bij het kleine:/ als ik een kopje koffie/ gedronken heb voel ik me/ misschien beter’.

Alsof ze er zich van bewust is dat taal misschien wonderen kan doen, maar dan kleine. Haar poëzie is er geen van grote uitspraken, maar van beperkte statements die zich onderhuids bij de lezer gaan vestigen. Juist daarom verdient de poëzie van Michaelis de aandacht, want op het moment dat veel dichters hun gedichten als een talig corpus beschouwen en het laten imploderen, is er als tegengewicht best wel plaats voor het voorzichtig geformuleerde. Ik geef het toe: je moet als lezer dan wel langs allerlei clichématige regels reizen. Maar wie dat doet, treft een boeiend lyrisch ik aan dat op een bijna beangstigende wijze onbewogen blijft, registreert en de dingen om zich heen laat gebeuren. Dat lyrisch ik wil zeker niet groter zijn dan zichzelf. In die zin zijn deze slotregels van Michaelis een dubbelinterpretabel credo: ‘Maar als/ er dan met alle geweld/ spraak gemaakt moet worden,/ dan liever kleinspraak’.

Paul Demets
hanny michaelis, Verzamelde gedichten, Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1996, 250 p.