Ons Erfdeel. Jaargang 39

Zonder wijzers
Romandebuut van Russell Artus

De eerste roman van Russell Artus (º1969), Zonder wijzers, bestaat uit vijf verhalen die op het eerste gezicht nauwelijks met elkaar verbonden zijn. De leden van een ontwrichte familie komen beurtelings aan het woord, maar ook relatieve buitenstaanders werpen hun licht op het uiteenvallen van de familie Qureshi. Iedereen lijkt vergeefs op zoek naar een kern, naar een houvast in een desintegrerende wereld. De uit India naar Europa gekomen vader merkt vlak voor zijn vertrek tegen zijn broer op: ‘Wat ik zal vinden is nauwelijks van belang, zeg ik bij mezelf. Wat ik zoek des te meer. Want niet wat ik vind schrijft in grote mate mijn leven voor, maar wat ik zoek tenzij er meer gevonden wordt dan gezocht’ (p. 202). De zoektocht neemt voor alle hoofdpersonen in Artus' roman andere vormen aan. Iedereen probeert echter op zijn eigen manier het kapot gegane mechaniek van het leven te herstellen. Artus gebruikt de wijzers van het uurwerk regelmatig als beeld voor de ontspoorde tijd en de richtingloze geschiedenis waarin zijn personages ronddolen.

De chronologie van het verhaal is pas te reconstrueren na lezing van alle verhalen. Naar opzet en uitwerking is het boek van Artus bepaald geraffineerd. De ter zake doende verhaalgegevens zijn zorgvuldig gedistribueerd over de hele tekst. De roman krijgt daardoor de allure van een queeste. Vader Stambh Qureshi werkt zich in Engeland op van arbeider aan de lopende band tot controleur van machines. Zijn maatschappelijke aanzien vergroot hij ook door om te gaan met Engelse vrouwen. Hij raakt verstrikt in de machtspelletjes die twee zusjes met elkaar uitvechten. In eerste instantie kiest Stambh voor Karen, maar later huwt hij de afstandelijke, prestatiebeluste docente Jane White. Zij krijgen vier kinderen, twee meisjes (Dawn en Lena) en twee jongens (Bhav en Nigel). Het huwelijk wordt een ramp: ‘Jane Margaret White ontpopte zich aan de ene kant als een niets en niemand ontziende carrièrevrouw die uitsluitend oog had voor haar zelfontplooiing; aan de andere kant was zij de op haar gezondheid lettende, altijd nerveuze, slaperige en pessimistische moeder: prikkelbaar, kortaf, klagend en zeurend’ (pp. 215-216). Stambh slaapt nadat hij zich bewust is geworden van het huwelijkse échec met andere vrouwen, totdat hij merkt dat hij lijdt aan de dodelijke ziekte van Hodgkin. Hij brengt alleen zijn schoonzus Karen op de hoogte. Zij raakt zwanger van Stambh, maar zijn kind wordt pas na zijn dood geboren.

Jane heeft inmiddels haar baan aan de uni-

[p. 592]

versiteit van Oxford opgezegd en is met haar kinderen naar Eindhoven verhuisd. Ze heeft een eenvoudig baantje als telefoniste en terroriseert haar kinderen. Haar dochters blijven buiten het vizier van het verhaal, haar zoons speuren dagelijks naar de voor hen onbekende doodsoorzaak van hun vader en rekenen op een uiteenlopende manier af met hun moeder. De familiaire onwetendheid over Stambhs sterven, strekt zich ook over andere terreinen uit. De Qureshi's zijn betrekkelijk ambigu in hun gedrag en voelen zich niet echt bij anderen betrokken. Symptomatisch is een opmerking die vader Stambh tegen zijn dan nog jonge zoontje Nigel maakt: ‘Er is geen eind, er is geen begin; er is in de tijd geen slot of zin’.

Het is diezelfde Nigel die een spilfunctie in de roman vervult. Via de getuigenissen van een vriend ontstaat het beeld van een heftig levende jongen die, trekkend door Europa, met mannen en vrouwen naar bed gaat en niet alleen een spoor van gebroken harten, maar ook van bedrog en teleurstellingen achterlaat. Oorzaak van Nigels houding blijkt de zelfgekozen dood te zijn van zijn jeugdvriendin Debohra Braspenning, die na het gebruik van teveel drank en speed een kanaal in is gereden.

Na haar dood en met de nooit opgehelderde dood van zijn vader in zijn achterhoofd, wordt het voor Nigel (en ook wel voor de anderen) steeds moeilijker om de essentiële waarden van het leven te doorgronden, temeer daar die in een door zoveel culturen bepaalde samenleving allerminst duidelijk omschreven zijn. ‘Onderdeel uitmakend van iets veel groters heeft het (een cd-schijfje met favoriete muziek/d.c.) zich op een dag uit zijn ondergeschikte rol weten te verheffen om aan de wieg te staan van een verlies zo navrant, dat mijn manier van leven er nog steeds door wordt beïnvloed. De ene herinnering na de andere rakelde het op’ (p. 39). De hoofdpersonen volharden in hun fanatieke zoeken, maar in de volle wetenschap dat zij nooit verlicht kunnen worden door wat zij eventueel zullen vinden. ‘En de goden hebben voor mij

Russell Arcus (º1969) - Foto Chris van Houts.

afgedaan. Basta,’ zegt vader Stambh. De zoons spiegelen zich in het glas van prisma's en ringen, maar het leven blijft hen door de vingers glippen.

Dat het debuut van Artus zo overtuigend is, komt, zoals gezegd, vooral door de opzet. In het eerste verhaal voeren zoon Bhav en moeder Jane een dialoog in haar huis in Eindhoven. Bhav lijkt te vertellen over zijn ervaringen met een doodziek meisje in Afrika, maar betrekt steeds gedrevener de gespannen familieverhoudingen in zijn relaas. Het tweede verhaal gaat over de liefde tussen zoon Nigel en Debohra Braspenning. Na haar dood en begrafenis verloedert Nigel en gooit hij regelmatig de favoriete cd van zijn geliefde in het kanaal. Op de cd staat het nummer ‘Joan of Arc’ van Leonard Cohen. Het derde verhaal gaat over de animositeit tussen de zussen Karen en Jane White en hun pogingen om met de succesvolle Indiër Stambh Qureshi te trouwen. Het vierde verhaal wordt verteld door een hoerende homo, die uiteindelijk in Marseille terecht komt in een literaire club van seksueel geperverteerden. Uit zijn getuigenis blijkt dat hij in Sevilla een kortstondige verhouding met Nigel heeft gehad. Pas in het vijfde verhaal vallen alle stukjes van de legpuzzel samen. Vader Stambh vertelt over zijn mislukte leven en zijn tragische einde.

Dat laatste verhaal geeft wel een antwoord op een aantal in de roman opgeworpen feitelijke vragen, maar het laat op een overtuigende manier ook veel open. Dat ruimte laten voor

[p. 593]

een trits van antwoorden, zo die er al zijn, is een ongemene kracht van Russell Artus. Hij weet over ogenschijnlijk zweverige en ontastbare zaken helder en gevarieerd te schrijven.

Zonder wijzers is geen gemakzuchtig boek. Het laat iets zien van de fundamentele verschillen tussen de oosterse en westerse manier van leven zonder in clichés te vervallen. De verschillende registers die Artus hanteert (monologen, dialogen, een voortdurende afwisseling van verheven en banale passages) werken uitstekend als het om de typering van zijn personages gaat. De hoofdpersonen zoeken naar zelfverwerkelijking, maar nemen geen genoegen met een sluitend religieus of moreel systeem. Eigenlijk zoeken ze pas duidelijk een weg nadat ze zich gelouterd weten door de onontkoombare, fatale familiegebeurtenissen. In dat opzicht is de roman traditioneler en psychologischer dan aanvankelijk lijkt. De uitgever noemt het debuut van Artus een ‘familieroman’. Zo kun je Zonder wijzers opvatten, maar dan wel als een eigentijdse familieroman, die niet het kleinburgerlijke huis, maar de hele wereld als decor heeft.

Daan Cartens
russell artus, Zonder wijzers, Meulenhoff, Amsterdam, 1995, 228 p.