Ons Erfdeel. Jaargang 39

City of Cultures, reflecties over interculturalisme

In samenwerking met het Theater Instituut Nederland organiseerde het Vlaams Theater Instituut (VTI) de internationale conferentie ‘City of Cultures’, een debat over de rol en het functioneren van de podiumkunsten in een multiculturele samenleving. De conferentie kwam er naar aanleiding van de evaluatie van het eerste Brusselse KunstenFESTIVALdes-Arts, dat in mei 1994 plaatsvond. Het festival wou een stadsfestival zijn, uitgaand van de eigen positie van Brussel als metropool en smeltkroes van culturen. Wat men echter op de planken nauwelijks terugvond was de culturele verscheidenheid die deel uitmaakt van de Brusselse straat zelf. ‘City of Cultures’ bracht kunstenaars, publicisten en organisatoren samen uit steden waar zich de laatste jaren een interculturele artistieke praktijk ontwikkelde, al dan niet in relatie met een stadsfestival (Los Angeles, Montreal, Londen). Tot sluitende modellen kwam men uiteraard niet, maar het was een interessante poging om de situatie te definiëren en een aanzet tot verdere reflectie. De neerslag van de conferentie is nu te lezen in City of Cultures, deel 2 in de VTI-ijsbergreeks.

Josette Féral, die aan het hoofd staat van de afdeling Theater van de Université du Québec in Montreal, omschrijft ‘multiculturalisme’ als de doorbraak van de alteriteit in ons dagelijks leven. Het begrip beklemtoont het naast-elkaar-bestaan en erkent het anders-zijn, eerder dan dat het culturen wil integreren. Het impliceert enkel verdraagzaamheid. Heeft men het over integratie van culturen, dan is de term ‘interculturalisme’ passender. Meteen kan men zich afvragen of culturen zonodig geïntegreerd moeten worden, en of culturen gedeeld kunnen worden zonder dat ze in het uitwisselingsproces hun kracht verliezen. Dat men deze materie de laatste jaren steeds meer bestudeert, is een trend die hoe dan ook sociaal relevant is.

Voor de Amerikaanse regisseur Peter Sellars is de multiculturele leefwereld onder meer een gevolg van het feit dat we in ‘het tijdperk van de vluchteling’ leven. Het begrip verwijdt hij door de westerling zelf voor te stellen als iemand die steeds meer vervreemdt van zijn eigen leefcultuur, die niet meer thuis is in zijn wereld. Bovendien is elke spreker het erover eens dat geloof in ‘culturele zuiverheid’ niet alleen vals, maar vooral gevaarlijk is. Wie met aanvaardt dat het oude Griekenland, de bron van alle westerse beschaving, het resultaat was van Afrikaanse en Fenicische invloeden, vertekent volgens Maggie Semple de historische werkelijkheid. Ook voor theaterman Michael MacMillan, een Afrikaans-Caraïbisch Britse kleurling, is het begrip van een ‘essentialistische’ zwarte ervaring een mythe.

Het beeld van de westerse balling en het hybride karakter van de eigen cultuur kunnen de instap in een intercultureel samenlevingspatroon een stuk vanzelfsprekender maken. Het komt er immers op neer dat men in relatie tot de andere zichzelf (her)ontdekt. Maggie Semple, van de educatieve dienst van de Britse Arts Council formuleert het als volgt: ‘Artistieke uitdrukkingen (...) brengen culturen dichter bij elkaar, niet als een uiteindelijke vereniging maar als scenario's van dezelfde ambivalenties en worstelingen’.

De weerstand is echter groot, zowel op algemeen maatschappelijk gebied als in de artistieke sector. Het ‘andere’ wordt vaak gezien als een bedreiging, en dat lokt strijd uit. ‘Andere’ culturen worden gemakkelijk tot stereotiepen gemaakt; zo heeft men er zicht op en kan men ze blijven domineren. Het blanke kolonisatie-instinct heeft diepe historische wortels. Uitingen van allochtone culturen worden vaak niet au sérieux genomen, verdwijnen richting etnografisch museum, vallen buiten de subsidiëring...

Het zou mooi zijn als men die strijd in positieve zin kon ombuigen tot een strijd voor meer rechtvaardigheid. Dat is meer dan een flauwe verzuchting. Terecht wijst Geert Opsomer van het VTI in zijn slotbeschouwing

[p. 454]

op de hoopvolle grondtoon die doorklinkt in de uitspraken van zoveel deelnemers aan de conferentie: ‘Ze gaan ervan uit dat het wenselijk is handelend op te treden en zich als kunstenaar een constructieve en geëngageerde houding aan te meten t.a.v. de maatschappelijke en culturele onrechtvaardigheid’. Dat is inderdaad een merkwaardig fenomeen, wanneer we zien hoe de laatste jaren de breuk tussen kunst en maatschappij steeds groter leek te worden en de kunstenaar zich zo vaak enkel nog in wanhoop en cynisme wentelde.

‘Omdat het vinden van een stem het belangrijkste is dat op deze planeet kan gebeuren’, vindt Peter Sellars dat het de opdracht is van de kunstenaar als culturele werker om zijn activiteit te concentreren op die mensen voor wie er nog niet gesproken is, wier stemmen nog niet gehoord zijn. Pas wanneer je op gelijke voet met hen gaat staan, ontstaat een ‘gezonde’ strijd. Net als in de sport is het de enige kans om te weten waartoe je zelf in staat bent. Het komt er volgens hem dus vooral op aan niet bang te zijn voor de kracht van de andere.

Er duiken in de gesprekken nog andere voorwaarden op voor het realiseren van een noodzakelijke en zinvolle vorm van interculturaliteit. Semple meent dat ‘creatief-zijn’ in de West-Europese traditie nog te vaak beschouwd wordt als een persoonlijk talent dat niet ontstaat uit de omstandigheden waarin de maker werkt, maar als een privé-bezit van ideeën, te koop aangeboden aan de hoogste bieder. Vele kunstenaars van buiten de Europese traditie daarentegen zien de kunsten als onlosmakelijk verbonden met het dagelijkse leven, d.w.z. de fysieke, culturele, sociale, psychologische, economische en politieke dimensies van de maatschappij.

Vandaar wellicht dat ze - eenmaal binnen de Eurpese context gebracht - zo gemakkelijk herleid worden tot vormen van ‘exotisme’. Dat roept hoogstens een sfeer van nieuwsgierigheid op en leidt tot ‘pakken wat maar nieuw en nuttig is’. Féral vermeldt studies die aanwijzen hoe grote westerse kunstenaars b.v. aan Indië ontleenden zonder enige ‘voorkomendheid’ ten overstaan van de vreemde cultuur, d.w.z. zonder volledig de maat te nemen van het culturele weefsel waaruit vormen en beelden weggerukt worden. Anderzijds wijst Everlyn Nicodemus ook op het gevaar van de kunsten in de perifere culturen op een te louter antropologische manier te benaderen. Zo wordt, aldus de in België wonende Tanzaniaanse kunstenares, een overgebleven traditionele beeldenproductie zonder enige moderne relevantie verheven tot de status van de ware hedendaagse culturele uitdrukking, ‘zodat wij moderne kunstenaars binnen onze eigen context als atypisch worden beschouwd’.

Volgens Sellars is het hoog tijd dat we afkomen van theater dat alleen maar vorm(vernieuwing) is en nauwelijks inhoud heeft. In de grote context moet inhoud duidelijk als engagement begrepen worden. Willy Thomas fundeert het vanuit een ethisch elan. De wil om met iedereen te communiceren is levensnoodzakelijk. Het leidt tot een duidelijke positionering binnen het bestaande. In een echt pluralistisch model voert levende kunst een strijd tegen onrechtvaardigheid, tegen immobilisme, tegen elke vorm van polarisatie: tussen ‘hoge’ en ‘populaire’ kunst, tussen vorm en inhoud, tussen het werkproces van de kunstenaar en het kunstproduct als object, en vooral tussen cultuurverschillen gebaseerd op het drogbeeld van ‘rassenhygiëne’.

Wat de politiek niet kan, omdat polarisatie daar het sleutelwoord is, kunnen de kunsten: de rijkdom van de verscheidenheid, de complexiteit van de interactie zichtbaar maken. Wellicht ligt hier hun echte politieke engagement. Vanuit dit perspectief vertelt een aantal organisatoren over hun zoektocht naar denkpistes, organisatievormen en infrastructuren. Norman Frisch heeft het over zijn werk bij het L.A. Festival, Rose Fenton over het London International Festival of the Theatre, en Paul Corthouts over de activiteiten van de Brusselse Beursschouwburg. Ze geven aanzetten die kunnen leiden tot wat Sellars noemt: ‘een nieuw type van culturele fluïditeit scheppen’, alternatieve manieren van kijken, van leven, van zijn.

Vanuit zijn positie wil het VTI aan die nieuwe opdracht meewerken. Er is al een nieuw boek aangekondigd dat de specifieke en praktische Brusselse problematiek onder de loep zal nemen. Binnen het belangrijke interculturele gegeven kan al wie met kunst en cultuur bezig is, zich alvast laten inspireren door de gedachte van Georg Büchner: ‘Als we de schoonheid niet kunnen delen is ze misdadig en anders niets’.

Fred Six
geert opsomer e.a., City af Cultures, een uitgave van het Vlaams Theater Instituut, Brussel, 1995.