Ons Erfdeel. Jaargang 39

Theater

Kleine vrouwen, grote toneelheldinnen

Dat de geschiedschrijving van onze beschaving meer grote mannen- dan vrouwennamen oplevert, is maar al te bekend, en hetzelfde geldt mutatis mutandis voor de geschiedenis van het toneel. Het handjevol Antigone's en Jeanne d'Arcs in het repertoire weegt natuurlijk niet op tegen de litanie van koningen, prinsen en oorlogshelden die in de loop der eeuwen de toneelpodia zijn komen bevolken. Gelukkig wordt het tekort aan portretten van grote vrouwen enigszins gecompenseerd door een bevredigend aantal grote vrouwenportretten. Vaak zijn het juist de geringste, de eenvoudigste vrouwen die als grote protagonisten in de toneelhistorie opduiken, bij herhaling zelfs in het werk van bijvoorbeeld Tsjechov, Lorca of Heijermans - niet de minsten onder de toneelauteurs.

Zie bijvoorbeeld het liefdevolle portret dat Frederico García Lorca maakte van zijn kleine heldin Doña Rosita, onaanzienlijke bewoonster van het door Lorca zo luid en veelvuldig bezongen Granada. In het gelijknamige toneelstuk, onlangs vertaald, geregisseerd en gespeeld door het jonge Antwerpse gezelschap Maten, zijn we getuige van de teloorgang van dit kleine slachtoffer van de kleinsteedse burgermoraal, een teloorgang die gesymboliseerd wordt in het aangrijpende beeld van de rosa mutabile, de roos die in één dag van vuurrood verandert in zacht wit.

Maten speelt het rijkelijk met wulpse dametjes, tobberige minnaars en oude vrijsters gevulde stuk in een bezetting van vier personen. Driftig snijden in de oorsponkelijke tekst, een sober toneelbeeld en razendsnel overschakelen naar een ander typetje maken dat kleine wonder mogelijk. Quasi onverschillig wordt het stuk erdoorheen gejaagd, strak geacteerd, met alleen dan een vertraging, wanneer Rosita zelf ten tonele verschijnt: alsof iedereen op dat moment de adem even inhoudt.

In de straffe aanpak van Maten is Dona Rosita een amusante farce geworden, een kluchtig divertissement van iets meer dan een uur. Maar, en dat wordt toch wel gevoeld als een gemis, de voorstelling gaat min of meer voorbij aan het gedicht dat Lorca er uiteindelijk in zag.

[p. 452]

Op de tragiek van Rosita, op de symboliek van de veranderende roos en het poëtische boeket van al die andere bloemrijke momenten krijgt de terloopse speelstijl van Maten nauwelijks vat.

Recht doen aan de auteur, recht doen aan de tekst: geen productie wellicht die op dat punt recentelijk hogere ogen gooide dan de locatievoorstelling die De Trust creëerde op basis van Tsjechovs Drie zusters. Wie denken mocht dat Tsjechovs drama, na alle interpretaties die er intussen van geweest zijn, min of meer is ‘dood-gespeeld’, ontdekt tot zijn vreugde dat regisseur Theu Boermans en zijn acteurs, juist door hun respectvolle benadering van de tekst, aan het verhaal van de drie officiersdochters uit een saaie Russische provinciestad een nieuwe dimensie wisten toe te voegen.

Waarin precies het geheim van deze ongekunstelde, serene enscenering schuilt, is niet geheel te achterhalen, maar het moet iets te maken hebben met de ervaring van pijn die regisseur en spelers de toeschouwers laten ondergaan. Van de pijn die leven heet en die men weerspiegeld ziet in het vruchteloze streven van die drie vrouwen. ‘Nog even en we zullen weten, waarom we leven, waarom we lijden... Als we dat maar wisten, als we dat maar wisten’, verzucht Olga aan het slot, terwijl ze Masja en Irina omhelst. Dan komen ze akelig dichtbij, die drie zusters uit het tsaristische Rusland, en dan worden ze ook een beetje ónze zusters - juist die herkenning van onze smart levert uiteindelijk een bevrijdende ervaring op. Prachtig. Maar wat is er aan de hand met de regisseur die in interviews met klem laat weten, dat toneel bij voorkeur verontrustend behoort te zijn?

Een tot nu toe voor het Nederlandstalige publiek onbekende vrouw is onlangs aan de stoet van toneelheldinnen toegevoegd. Een vrouw die respect en bewondering afdwingt - om de humor, de onbevangenheid, en niet in de laatste plaats om de moed die haar kenmerkt. Gerrit Timmers, artistiek leider bij het Onafhankelijk Toneel, komt de eer toe deze

‘Dona Rosita’ van Maten - Foto Raymond Mallentier.

hoofdpersoon uit de roman La Civilisation, ma Mère! van de in Parijs woonachtige Marokaanse schrijver Driss Chraïbi in de Lage Landen geïntroduceerd te hebben. Het portret van deze traditionele Marokkaanse moeder die zich ontwikkelt tot een voorvechtster van de vrouwenemancipatie, is met zoveel liefde en vakmanschap gemaakt, dat het inderdaad een wereldwijde verspreiding verdient.

Onder de titel De beschaving, mijn moeder! maakte regisseur Timmers een in het Frans geschreven theaterbewerking van de genoemde roman - die inmiddels ook in een Nederlandse vertaling is verschenen. Timmers ontdekte het boek toen hij op zoek was naar materiaal voor een voorstelling met Arabisch sprekende acteurs, een initiatief waartoe hij gestimuleerd werd door MED URBS VIE, een cultureel samenwerkingsverband tussen onder meer Casa-blanca en Rotterdam. Uiteindelijk werd de voorstelling dus gespeeld in de moedertaal van de auteur, bij ons met een Nederlandse boventiteling.

Maar het stuk werd ook opgevoerd in Casa-blanca en bleek daar aan te slaan bij een publiek dat met een volstrekt andere instelling het theater bezoekt dan in Nederland het geval is. Ook hier was dat overigens reeds merkbaar: het Marokkaanse publiek in de zaal bepaalde de atmosfeer, door luidkeels geroepen aanmoedigingen, open doekjes bij de vleet, maar ook door momenten van zeldzame stilte. Een verademing voor een publiek dat zijn emoties doorgaans laat stranden op rationele argumenten en terughoudend gefilosofeer na afloop.

[p. 453]

De beschaving, mijn moeder! toont ons een vrouw die we in onze armen zouden willen sluiten, en bij alle hilarische momenten die de voorstelling telt en met zulke temperamentvolle toeschouwers in de zaal, zou een eventuele uitvoering van dat voornemen nauwelijks verbazing hebben gewekt. Toneel dat zo gemaakt is, minder consequent, maar ook minder terloops dan dat van Maten; minder indringend, maar ook minder artificieel dan dat van De Trust, zulk toneel zou men wat vaker willen zien.

Jos Nijhof