Ons Erfdeel. Jaargang 39

Brieven van G.A. van Oorschot, uitgever

Toen Gemma Nefkens en Wouter van Oorschot zich in het najaar van 1985 opmaakten om het 40-jarig bestaan van uitgeverij G.A. van Oorschot te vieren, noteerde de oude Van Oorschot (º1909) in een wat persoonlijk schrijven aan zijn onbekende lezers: ‘Ze hadden beter met de feestelijkheden kunnen wachten tot het vijftigjarig bestaan. Want vijftig is een rond getal. Nu is 40 ook wel een rond getal, maar de 4 van 40 heeft iets vierkants, de 5 van 50 is rond. En 50 is daarom ook mooier dan 40, omdat vijftig jaren de helft is van een eeuw. Maar mijn jonge vennoten willen daarop niet wachten. Enerzijds willen ze mij nog in hun activiteiten betrekken, hetgeen naar menselijke kansberekening over tien jaar niet meer mogelijk is’. Zo geschiedde. Het water haastte zich naar de zee en de tijd vlood heen. Op 19 december 1987 overleed ‘de Dreverhaven van de literatuur’. Op zijn graf had men kunnen beitelen: ‘ere-uitgever’ en - ironisch - ‘ere-doctor van de Katholieke Universiteit Brabant te Tilburg’ (dezelfde stad van ‘Idiel’, 't kan verkeren), als hij zich bij winters licht niet als een rookpluim in het uitspansel had laten uitwaaien.

Met Van Oorschots dood was niet alleen een eind gekomen aan een radicale manier van uitgeven (bijv. geen teksten op de achterflap van zijn boeken) én aanbieden (decennialang zonder prospectus: een mondelinge toelichting bij de boekverkoper was voldoende; naar een ruil van moeilijk of niet-verkoopbare titels voor ‘beter lopend’ fonds had hij geen oren; van recensie-exemplaren was alleen bij uitzondering sprake enz.), mét hem ging ook een tijdperk teloor. Drie jaar tevoren was immers een andere kleurrijke uitgever met dezelfde voornaam gestorven: Geert(jan) Lubberhuizen (º1916). Had Van Oorschot de hele tijd nagenoeg een eenmanszaak gerund, de raadselachtige Lubberhuizen (cf. Wim Wennekens, Ons Erfdeel, pp. 433-434) maakte van een verzets-groepje een schrijverscoöperatie, ‘De Bezige Bij’ genaamd, die hij vervolgens - as busy as a bee can be - tot een belangrijk literair huis deed uitgroeien. Lubberhuizen en Van Oorschot, twee aan elkaar gewaagde karakters, die elkaar evenwel, volgens W.F. Hermans, rauw lustten. Ik weet niet of er in het uitgeverslandschap van nu nóg zulke heren rondlopen, mannen van dàt kaliber, met dàt karakter (Johan Polak is er ook niet meer en Martin Ros ging recent aan de kant staan).

Behalve boeken ‘maken’ en boeken ‘verkopen’ schreef Van Oorschot er ook. Onder het pseudoniem Gerrit Smallegange, de familienaam van zijn moeder, publiceerde hij aanvankelijk sociaal getinte gedichtenbundels (De turfgravers, 1930; Van Oudegeest tot revolutie, 1935) en als R.J. Peskens gaf hij later, bij zijn eigen uitgeverij, een roman (Mijn tante Coleta, 1976) uit en verhalenboeken (Twee vorstinnen en een vorst, 1975; De man met de urn, 1981), die op wisselend commentaar werden onthaald, maar waarvan delen via een toneelstuk en twee verfilmingen hem in een Bekende Nederlander veranderden.

Geen twee jaar na het wegvallen van Geert van Oorschot heeft Jeroen Brouwers, die nimmer een van zijn boeken bij Van Oorschot publiceerde, in Het tuurtouw (1989) met liefde en begrip geschreven over de uitgever die hem dierbaar was. Zonder overdreven jubel hangen zijn herinneringen een bijwijlen hilariserend en schrijnend, maar bovenal eerlijk portret op van een nu eens attente charmante, warmhartige, dan weer dominante, grenzeloos ijdele, zich aanstellende man, die zijn kwetsbaarheid achter een façade van lef en pretentie verborg. ‘Hij kon zoveel warmte uitstralen dat het soms benauwend werd, - als een te hoog opgestookte vulhaard in een klein vertrek. Hij was een beste vriend, maar soms moesten de ramen even open’, aldus de beste in memoriam-schrijver in ons taalgebied.

Een heel ander uitgave is de studie die Gert

[p. 444]

Geert van Oorschot (1909-1987).

Jan de Vries eind 1994 publiceerde en waarin Geert Adriaan van Oorschot als uitgever van poëzie onbarmhartig nauwgezet tegen het licht gehouden wordt. Het boek heet: Ik heb geen verstand van poëzie en is, evenals Het tuur-touw (de betekenis van de titel blijft me dwarszitten), verschenen bij het, thans qua aanwezigheid wat teruggevallen, hoewel breeddenkende huis ‘G.A. van Oorschot’. Een biografie is het niet, wel een zorgvuldige analyse op academische leest geschoeid van Van Oorschots handel en wandel als lezer en uitgever van poëzie. De gegevens die De Vries daarbij aandraagt - het afschrikken van Hugo Claus en Leo Vroman, de ruzies met Dick Hillenius, het gesjoemel met cijfers en sommen - én de citaten uit het correspondentie-archief (dat maar tot 1978 geraadpleegd mocht worden) leiden tot de bevreemdende conclusie: Van Oorschot had weinig inzicht in poëzie, zeker in moderne. Zijn omgang met ingezonden manuscripten was vernietigend, bang als hij was een beoordelingsfout te maken. Hij speelde op zeker. Telde zijn fonds bij zijn dood zo'n 600 titels, van de 100 bundels die 60 dichters bij hem publiceerden kwam het overgrote deel via de tijdschriften en redacteuren als Remco Campert, Adriaan Morriën, Rob Nieuwenhuys en Aad Nuis bij hem binnen.

Volgens Wouter van Oorschot liggen er in het genoemde archief 80.000 documenten opgeslagen waaronder 15.000 brieven van zijn flamboyante vader. Als een van de laatste grote briefschrijvers ontwikkelde Geert van Oorschot tussen 1945 - jaar van oprichting van zijn uitgeverij - én het jaar van zijn dood, een zeldzaam drukke correspondentie. Afgaand op Jeroen Brouwers, die meer dan 100 met de hand geschreven berichten van hem bezit (al werd hem én anderen voorgehouden: ‘Verscheur mijn brieven na ontvangst’), ligt Van Oorschots ‘toon’ - beminnelijk en bars, welwillend en chagrijnig, goedgemutst en verdrietig - verduurzaamd in die epistolaire nalatenschap vat. Brieven van een uitgever bevat er 62: 31 ontvangers kozen elk twee brieven en voegden er hun herinneringen en commentaar aan toe. Het boek geldt als een smaakmaker bij het 50-jarig bestaan van de uitgeverij en moet de weg effenen voor een ‘heidense klus’: een veel ruimere bloemlezing uit zijn correspondentie. Lezen in de 62 brieven en 31 inleidingen annex sympathiebetuigingen is een boeiende bezigheid, die het hierboven geschetste profiel voortdurend bevestigt en aanvult.

In sommige brieven (aan A. Alberts, Eep Francken, Gerrit Noordzij, Hans van den Bergh) heeft Van Oorschot het over toekomstige uitgaven én (aan Kees Fens, Jaap Goedegebuure) over zijn zorgenkind, het tijdschrift Tirade. Elders vertelt hij over zijn lectuur, hij wikt en weegt en bevindt titels uit andere fondsen te min. Veel brieven hebben betrekking op ontmoetingen met vriend(inn)en, kennissen en collega's, op gebeurtenissen her en der (subsidiekwesties, de val van een poes, een opname in het ziekenhuis, bloemen in de tuin). Weer andere handelen over zijn oudste zoon (‘een heel brave man, die van zijn vak honderd maal meer weet dan ik’), zijn andere zoon Guido, die 19 was toen hij er een eind aan maakte ‘in de nacht, dat ik op Carmiggelts verjaardag te gast was, en vreemd - alle alcohol geweigerd had. Ik vond hem smorgens in onze keuken’, en zijn vrouw Hillie, sterker nog dan Geert (Herman de Coninck: ‘Hoe ze dat deden, het met elkaar uithouden, weet ik niet’). Weinig brieven vervelen. De meeste integendeel zijn persoonlijk en nogal intiem. Bijna alle laten ze zijn schrijftalent zien, met genietbare brokken humor, cynisme en melancholie. Voortdurend heb ik passages aangestreept, deze bijvoorbeeld (aan Pierre H. Dubois:) ‘Het bezit van een winkel - wordt er wat besteld vandaag? - is om een mens diep treurig te maken’, (aan Linda van Dijck:) ‘Gisteren was het een vreemde warme zomerdag. De tuin was zo stil, en zo vol vrede, dat het net was of de mensen een beetje aardig

[p. 445]

en lief voor elkaar waren. Maar dat kwam natuurlijk omdat er in geen velden of wegen om mijn huis een mens te zien was’, én (aan Herman Verhaar:) ‘Ik was niet echt ziek, maar moe en somber. Ik heb dagen dat mij zo'n grote aversie tegen alles overvalt, dat ik niet “toonbaar” ben, bang van mensen, en niet in staat één woord uit te brengen. Ik moet dan volstrekt met mezelf alleen blijven, oppassen dat ik me niet te buiten ga aan drank, en de hele flikkerse boel niet in de brand steek en er voorgoed vandoor ga, maar waar zou ik heen moeten. Het eigen koffertje neem je toch altijd mee.’

Ik heb ‘de zo donderachtig door het leven banjerende’ Van Oorschot nooit ontmoet, maar mocht ik hem ergens ontwaren, ik zou hem na lectuur van dit brievenboek herkennen en, op hem toestappend, een voorzichtige hand willen geven.

Luc Decorte
geert van oorschot, Brieven van een uitgever. Met commentaar van de ontvangers, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1995, 225 p.