Ons Erfdeel. Jaargang 39

De oevers bekennen kleur

Toen de Vijftigers met motorengeweld de Nederlandse poëziescène onveilig maakten, bleef een aantal beloftevolle jongeren noodgedwongen op de achtergrond. Hun formeel geijkte verzen en hun harmonische levenshouding strookten geenszins met de modernistische vloedgolf die in die tijd - zeker in de visie van latere literatuurgeschiedschrijvers - de toon zette. Mettertijd ontstond echter opnieuw een ruimere publieke en kritische waardering voor de naoorlogse traditionele poëtica en poëziepraktijk; de jongste jaren is zelfs sprake van een onvervalste revival. In die context kan het nauwelijks verbazen dat, na Bertus Aafjes en Ida Gerhardt, ook de verzamelde poëzie van Michel van der Plas bij een nieuw lezerspubliek wordt geïntroduceerd.

Een bijkomende factor voor die herleving ligt, in het specifieke geval van Michel van der Plas, ongetwijfeld ook in het succes van zijn andere publicaties, met name dan de veelbesproken Gezelle-biografie, zijn abdijenboek en zijn cabaretteksten. In het kielzorg van die publieke interesse zag de uitgever allicht een bijkomend argument om het moeilijker genre van de lyriek een nieuwe kans te geven. De oevers bekennen kleur biedt daartoe een lijvige en luxueus uitgevoerde verzameling van Van der Plas' literaire carrière.

Juist daarom valt te betreuren dat deze ‘definitieve’ uitgave op geen enkele wijze wordt verantwoord. De selectie- en indelingscriteria van het boek zijn nergens aangegeven, hoewel met name de vroegste bundels hier nauwelijks nog herkenbaar zijn. Al evenmin is het verzamelwerk voorzien van een register op titels en beginregels of van een (ook maar elementair) bibliografisch overzicht van het poëtische oeuvre. De lezer heeft gewoon het raden naar de samenstelling, de ordeningsprincipes, de datering en de chronologie van de gedichten. Erger nog is het feit dat oppervlakkige lezers misschien niet eens de door Van der Plas vertaalde gedichten als vertalingen zullen herkennen. Typografisch wordt immers de indruk gewekt dat ‘Auden’, ‘Claudel’, ‘Cummings’ en ‘Eliot’ titels zijn van recente dichtbundels, waarin de betrokken figuren bijvoorbeeld ten tonele worden gevoerd; enkel in de losse wikkel om het boek wordt het statuut van die teksten omschreven.

Die ongelukkige inkleding doet gelukkig niets af aan de verdiensten van Van der Plas als dichter. Wie deze verzamelbundel leest, wordt allereerst getroffen door de opvallende consistentie van veertig jaar dichterschap. Vanaf de aanvang is sprake van een persoonlijke thematiek en een eigen teneur. Beide componenten worden weliswaar gaandeweg uitgepuurd, maar bij nader toezien blijven de evolutielijnen toch ondergeschikt aan de globale basisstructuur. Die inhoudelijke en formele coherentie hangt ontegensprekelijk samen met de persoonlijke betrokkenheid die uit de gedichten naar voren komt. De dichter Van der Plas spreekt tegelijk ook steeds als mens, vanuit een oprecht individueel én maatschappelijk engagement. Bijgevolg kan vrijwel ieder vers geïnterpreteerd worden als een existentiële sleuteltekst, ook Van der Plas' allereerste schrijfsels:

[p. 440]

 

Toen ik die avond met mijn moeder in de kamer zat

 

- wij beiden als twee muizen weggedoken in het duister -

 

begon de radio te spelen. ‘Moeder’, riep ik, ‘luister:

 

de Watermuziek!’ Maar zij keek nauwelijks op en lachte wat.

 

 

 

Ik boog mij ver voorover, want ik moest wel denken aan

 

een andere zomeravond, dat ik roeide op de plassen

 

en dat mij die muziek op eenmaal zozeer kwam verrassen

 

dat ik de riemen glippen liet en in mijn boot ging staan.

 

 

 

(...)

 

 

 

Ik was nog maar een jongen en verdwaald in een vreemd land;

 

ik had ook niet zo ver, zo ver van huis moeten gaan reizen,

 

waar alle bloemen bleker zijn en alle huizen grijzer,

 

en waar een andere muziek klinkt aan de waterkant.

 

 

 

(...)

 

 

 

Maar dat is lang geleden en mijn moeder lachte wat

 

nu die muziek weer klonk en ik haar alles wou vertellen.

 

En wie, ach wie kon mij naar dat water vergezellen

 

toen ik die avond met mijn moeder in de kamer zat.

 

 

 

(‘De waterkant’, pp 13-14)

Dit Nijhoviaanse gedicht confronteert de lezer - via de spiegeling van een herinnering in een herinnering - met de autobiografische en genealogische dimensie van Van der Plas' lyriek. In zijn verzen probeert de dichter onafgebroken gestalte te geven aan het persoonlijke verleden; vooral de prilste kindertijd en de ouders nemen daarbij een cruciale plaats in. Toch gaat het bovenal om een poëtische constructie, waarbij de paradijselijke mythe van de onverbroken eenheid en de volstrekte verstandhou-

Michel van der Plas (º1927).

ding centraal staat. Het geïdealiseerde verleden vervult voorts ook de functie van een essentieel breukvlak, doordat het appeleert aan iets dat volstrekt voorbij is en enkel in de begenadigde context van de poëzie nog kan worden opgeroepen. Van meet af aan zijn dergelijke ervaringen dan ook verweven met een gevoel van verlorenheid en heimwee. Het gedicht ‘Gras’ vangt bijvoorbeeld aan met de sprekende regel: ‘Ik heb mijn moeder honderd maal verloren’ (p. 18), en in de onmiddellijk daaropvolgende ‘Ballade van het gras’ heet het: ‘Gras, mijn gras, waar ben je heen, / door een eeuw van blauwe plannen / uitgedreven en verbannen, / (...) / zuster van mijn eerste dromen, / moeder van mijn hoogste bomen, - / gras, ik kon niet om je heen’ (p. 19).

Men doet Van der Plas echter onrecht door uitsluitend die romantisch-belijdende dimensie van zijn werk te beklemtonen. De romantische illusie wordt immers herhaaldelijk verstoord door de confrontatie van het individuele subject met de werkelijkheid, die maatschappelijk, politiek en levensbeschouwelijk haar eisen stelt. Eveneens in de eerste afdeling van de verzamelbundel komen bijvoorbeeld teksten voor die expliciet refereren aan de oorlog en de definitieve ontmaskering van de onschuld: ‘Het kerkhof van een getto. Stenen. Stenen. / Gezichten die niet zeggen wat ze menen’ (‘Uit Warschau’, p. 23).

In die omvattende maatschappelijke crisis

[p. 441]

neemt de dichter nadrukkelijk zijn toevlucht tot een eigentijdse geloofsbeleving. In dat verband is sprake van een duidelijke breuk met de traditionele religieuze opvatting, waarin vooral de transcendentale almacht van God en het blinde vertrouwen van de gelovige primeerden. Van der Plas' post-conciliaire visie (reeds voor het eigenlijke concilie) kent daarentegen een centrale waarde toe aan het morele bewustzijn en de persoonlijke doorleving van het zoekende individu. Die gedachte resulteert in een enigszins anders, eigentijdser Godsbeeld en met name in een nieuw perspectief op Jezus als menselijk voorbeeld. Het individu verschijnt als een zinzoeker, iemand die - in het spoor van de exemplarische reizigers - permanent op zoek is naar de hem toebedachte bestemming.

In Van der Plas' literaire carrière heeft die gedachte op originele wijze vorm gekregen, doordat hij enkele bundels integraal heeft gewijd aan zulke ambitieuze projecten.

De bundel Ergenshuizen voert personages uit de Odyssee ten tonele, Een hemel op aarde vertaalt het leven van Jezus als mens naar onze tijd toe, en Het ei van Columbus gebruikt de biografie van de Amerika-ontdekker als structureel stramien. In deze grotere bundels - die perfect aansluiten bij zijn belangstelling als vertaler voor allegorische dichters als Auden en Eliot - ligt voor mij trouwens het belang van Michel van der Plas als dichter. De dichter slaagt erin om zijn boodschap op overtuigende en genuanceerde manier bij de lezer over te brengen, onder meer door de episch-lyrische schriftuur te verbinden met een dramatische vormgeving. In alle drie de bundels worden de boodschap en het centrale handelingspatroon ‘verdeeld’ over uiteenlopende getuigen, die ieder vanuit hun eigen standpunt, als geïnteresseerde buitenstaander, de gebeurtenissen waarnemen en trachten te duiden. In het geval van Jezus Christus zijn dat onder meer de moeder van Maria, de vrouw van de herbergier, de overspelige vrouw, Maria Magdalena, Johannes op Patmos... Door die vermenigvuldiging van ‘zijdelingse’ perspectieven ontstaat een veelzijdige en complexe kijk op de eigenlijke protagonist.

Het is met name die weerbarstigheid die mij achteraf nog het meest is blijven boeien. Elders verzandt Michel van der Plas, naar mijn mening, te veel in het belerende weten en een te glad-efficiënt taalgebruik, die de actieve inbreng van de lezer bijna overbodig maken. Maar misschien zal een ruimer publiek juist die toegankelijkheid en inzichtelijkheid beschouwen als belangrijke kwaliteiten; in die optiek blijft Van der Plas onveranderlijk functioneren als een bron voor bezinningsmateriaal en elegante citaten voor bijzondere gelegenheden. Allicht zal hijzelf daarom nauwelijks treuren.

Dirk de Geest
michel van der plas, De oevers bekennen kleur. Verzamelde gedichten, Anthos, Baarn / Lannoo, Tielt, 568 p.