Ons Erfdeel. Jaargang 39

Zuid-Afrikaans Kruispunt

Onder de literaire tijdschriften die het Nederlandse taalgebied rijk is, mag Kruispunt wel worden beschouwd als de Grote Onbekende. Groot, vanwege de oplage waarmee bijvoorbeeld die van De Gids wordt overtroffen, vanwege het feit dat het blad toch alweer aan zijn zevenendertigste jaargang bezig is, en ook vanwege de weidse horizon die het blad in de literaire wereld handhaaft. Onbekend is het tijdschrift daarentegen ook, alsof het slechts in de samizdat bestaat.

Het grootste euvel is misschien wel dat Kruispunt zich niet in een hokje laat duwen. Zoals de titel al suggereert staat het blad in alle richtingen open, waarmee niet is gezegd dat de redactie en medewerkers geen mening hebben. De nummers met als titel Op het kruispunt vormen wellicht de omvangrijkste recensierubriek in het Nederlandse taalgebied.

Regelmatig verschijnen er ook themanummers, veelal gewijd aan de literatuur in een bepaalde taal of een cultuurgebied. Afstand noch omvang spelen daarbij een rol, en de variatie loopt van India tot Zeeland, van Griekenland tot Bretagne, en van Duitstalig België tot Zuid-Afrika. Zuid-Afrika, en dan met name de literatuur in het Afrikaans is ook het onderwerp van Kruispunt 157, een themanummer dat werd samengesteld onder redactie van Luc Renders. Renders is als letterkundige verbonden aan het Limburgs Universitair Centrum, en publiceerde al eerder over de Afrikaanse literatuur. En Kruispunt bracht al eens eerder een themanummer met hedendaagse Afrikaanse poëzie: Skryf asseblief terug, samengesteld door Jan Deloof (Kruispunt 95, 1985).

Het huidige themanummer, Een wankele wereld, poogt een bijdrage te leveren aan de heroriëntatie die op dit moment in Zuid-Afrika plaatsvindt. Het accent is daarbij gelegd op de invloed die van het apartheidsdenken op de Afrikaanse literatuur is uitgegaan (p. 3). Het resultaat is een nogal diverse bundel waarin toch vooral nog eens wordt teruggekeken op de voorbije periode. Opmerkelijk daarbij is, dat de artikelen overwegend zijn geschreven door Zuid-Afrikaanse literatuurwetenschappers, in het Afrikaans. Dat vereist van de lezer een dubbele inspanning. In de eerste plaats zijn we niet meer gewend met deze taal geconfronteerd te worden. En in de tweede plaats kennen we de literatuur niet, en zeker niet in de mate waarin de auteurs haar kennen.

In de bundel laten zich een paar thema's herkennen. Zo zijn er twee artikelen over drama, drie over het werk van de dichteres Antjie Krog, en wordt uiteraard de generatie die opgroeide met apartheid (‘de kinderen van Verwoerd’) vanuit verschillende hoeken onder de loep genomen. Wie de beschouwing van Dan Roodt in Ons Erfdeel, nr. 1, 1995 las,

[p. 437]

zal de stellingnamen in deze bundel (voorzover die er al zijn) tamelijk mat vinden, maar ook dat maakt het een en ander duidelijk over de literatuur en de literatuurwetenschap in Zuid-Afrika in het huidige tijdsgewricht. En daar komt dan natuurlijk nog bij dat de wetenschap per definitie op de literatuur achterloopt.

In dat opzicht zou het misschien wel aardig zijn geweest om in een bundel als deze ook de schrijvers zelf aan het woord te laten. Maar dat is een redactionele keuze, en met de Van der Leeuw-lezing van André Brink (Groningen, 21 oktober 1994) nog in het geheugen had dat evenzogoed geen enkele verrassing kunnen opleveren. Maar toch, in een radio-interview in 1992 (6 juni, KRO-literair) maakte Antjie Krog duidelijk niet te willen aansluiten in de rij van intellectuelen die nu verbaasd omkijken hoe het toch zover heeft kunnen komen, terwijl zij zelf nog wel zo tegen het systeem waren. In een emotionele passage zei ze toen: ‘ik wens mij niet langer te richten tot een blank-bevoorrecht, Bijbellezend, geleerd publiek, ik wil mij richten tot mensen met wie ik dezelfde idealen deel.’ Zij ontdekte reeds de rijkdom van haar eigen leefomgeving, en maakte kennis met een Sotho-dichter in haar woonplaats met wie zij nu samen werkt. Op de universiteitscampus van de Kruispunt-auteurs moet dit alles nog doordringen, daar begint de (Zuid-)Afrikaanse literatuur wat Camoes' Adamastor.

In dit brede perspectief lijkt mij dit themanummer zeker een belangrijke bijdrage die de Nederlandstalige lezer kan helpen enig inzicht te verkrijgen in een literaire wereld waarmee de banden zo lang afgesneden zijn geweest. In dat opzicht kennen ook wij een generatie ‘kinderen van Verwoerd’. Dat de bundel grotendeels in het Afrikaans is, kan daarbij zowel een stimulans als een obstakel vormen. Wie enige moeite wil doen om zich op deze - hoe dan ook verwante - taal en literatuur te oriënteren, zal merken dat het lezen best meevalt (en er is een woordenlijstje toegevoegd). En wie er niet in slaagt uit te stijgen boven het kleinerende idee dat Afrikaans een lachwekkend taaltje is, laat daarmee een stuk cultuur onaangeroerd en zou zich eens op zijn eigen beperkingen kunnen bezinnen.

Het is natuurlijk ironisch dat dezelfde vooroordelen waarmee men in Zuid-Afrika tegen ‘zwarte’ talen aankijkt, in Nederland op het Afrikaans worden toegepast. En dat terwijl de Afrikaanstalige leerlingen op de school (voor kleurlingen) waar Antjie Krog lesgeeft het Nederlands ervaren als een hinderlijk archaïsche taal. Hier ligt een netwerk van barricaden dat hoognodig geslecht dient te worden, en Kruispunt levert daaraan een zinvolle bijdrage.

Lauran Toorians
luc renders, ‘Een wankele wereld. De (Zuid-)Afrikaanse literatuur op de drempel van een nieuwe tijd’, Kruispunt, jg. 35, nr. 157, 280 p.