Ons Erfdeel. Jaargang 39

In het midden van de weg die mij is toegemeten

Johan van Cauwenberge geniet bij het Vlaamse publiek meer bekendheid als radioregisseur dan als creatief kunstenaar. Toch weten insiders hoe Van Cauwenberge reeds geruime tijd werkt aan de uitbouw van een literair oeuvre, en hoe hij daarbij onveranderlijk zoekt naar nieuwe wegen om een verregaande symbiose van woord en beeld te realiseren. Soms gaat het om illustraties waarmee de dichter in dialoog treedt, op een ander ogenblik wordt de poëtische tekst zelf geëtst als een grafisch kunstwerk.

Het voorlopige hoogtepunt in dat project is ongetwijfeld het luxueuze boek Dantologie, dat bij de jonge Leuvense uitgeverij ‘P’ van Leo Peeraer verscheen. Ook dit boek wil nadrukkelijk meer zijn dan enkel maar een poëziebundel. Daartoe is gekozen voor een uitgave op vorstelijk formaat (30 × 30 cm), die op de rechterpagina's rijkelijk is voorzien van illustraties in zwart-wit en in kleurendruk. De laatste prent, met spiegeleffecten, is zelfs apart in het boek geplakt. De gedichten zelf staan onveranderlijk op de linkerpagina's, enigszins in de marge van het plastische werk.

De titel van het boek, Dantologie, verwijst expliciet naar de beroemde Italiaanse dichter Dante Alighieri (1261-1321) en zijn Divina Commedia. Het is de dichter/kunstenaar Van Cauwenberge te doen om het creëren van een Dantologie, een spreken over en vanuit een diepgaande confrontatie met de haast legendarische middeleeuwse auteur en, via die biografische en tekstuele aanknopingspunten, met een heel tijds- en wereldbeeld.

Dat daarbij werd gekozen voor een strenge, haast mathematische structuur ligt geheel in de lijn van de verwachtingen voor wie enigszins vertrouwd is met de magistrale architectuur van Dantes hoofdwerk. Net zoals Dante opteert Johan van Cauwenberge voor een combinatie van de magische getallen drie en zeven. Zo telt de bundel bijvoorbeeld eenentwintig (3 × 7) eenheden. Elke eenheid bestaat dan weer uit een grafische titelbladzijde (in zwartwit), gevolgd door een gedicht en een kleurillustratie. De samenhang tussen die componenten wordt nog vergroot door de symbolische draagwijdte van de titels en door het feit dat de titelillustratie, bij nader toezien, een vergroting is van een detail uit de kleurplaat, zodat ze pas achteraf, in het licht van die ruimere context, haar volle betekenis krijgt. De elementen laten zich bijgevolg grotendeels ontcijferen als een soort van eigentijdse emblemen, met een ingenieus epigram (de titel), een tekst en een dubbel beeld.

De reeks illustraties in het boek demonstreert op een erg boeiende manier de dynamiek van actualisering en historisering, die het basisthema van Dantologie vormt. Van Cauwenberge hanteert daarbij het beroemde dodenmasker van de Italiaanse auteur - het siert meteen ook de kaft van het boek - als het uitgangspunt voor een aantal variaties en trans-

[p. 435]

Johan van Cauwenberge (º1949).

formaties. Het masker wordt op diverse ondergronden geplaatst en zelfs vervormd tot een soort van veelkantige spiegel, een beeld in een urinoir, een gezicht dat beschilderd is met lucht en wolken of met een slangenhuidmotief, of bekleed met transistoren en elektrische draden... Enerzijds wordt op die manier de transhistorische aanwezigheid van Dante beklemtoond, zijn blijvende actualiteit in de westerse cultuur. Anderzijds wordt tegelijk een eigenzinnig overzicht van de kunstgeschiedenis gerealiseerd; de opgesomde voorbeelden refereren bijvoorbeeld achtereenvolgens aan Fluxus en de postmoderne discotheek, aan Marcel Duchamp, aan René Magritte, aan Christian Dotremont en aan de technologie en de film Robocop.

Ook de titels van de diverse eenheden attenderen ten dele op die metamorfosen. Er is onder meer sprake van ‘Dante Glorificatus’ (uiteraard met de lauwerkrans). ‘Poste restante’ (ingepakt à la Christo) en ‘Dante doré’ (verguld én met elementen die zijn ontleend aan de gravures van Gustave Doré). Andere titels verwijzen dan weer naar de diverse afdelingen van de Divina Commedia en naar de poëticale visie van de auteur.

De eerste eenheid heet bijvoorbeeld ‘Palimpsest’ en preludeert duidelijk op het geheel. Het begrip ‘palimpsest’, dat aangeduid wordt om over elkaar geschreven tekstlagen aan te duiden, wordt illustratief in beeld gebracht door het masker te overschrijven met zowel handschrift als gedrukte tekst. Tegelijk is de buste van Dante herkenbaar op de achtergrond aangebracht, maar dan weer vermenigvuldigd tot een reeks van vrijwel identieke voorstellingen. De grafische voorstelling thematiseert zo de dynamiek van uniciteit en herhaalbaarheid, van beeld en woord op een intrigerende wijze. Aansluitend daarbij verwoordt het openingsvers, ‘Intrada’, het thema van de tijd, de spanning van verleden en heden, doordat het dichterlijk ik de beroemde aanhef van de Divina Commedia herhaalt. Is daardoor Dante als personage zelf aan het woord, of een hedendaagse gestalte van zijn identiteit? Gaat het om een bewonderende navolging, of veeleer om een kritisch-ontmaskerende parodie?

In het midden van de weg die mij is toegemeten,
omringd door wie ik liefheb,
de boeken die ik lees of nimmer door zal nemen,
bijt de tijd zich vaster in mijn weten
elke dag. (p.12)

De daaropvolgende eenheid heeft het over Dante als reisgenoot. De hedendaagse dichter ziet zich geroepen om op zijn beurt een reis door Italië te ondernemen. Dante fungeert daarbij als een aanknopingspunt én als een soort van baken om zichzelf aan te toetsen, analoog aan de rol die Vergilius in Dantes hoofdwerk vervult. Typerend voor die visie is trouwens dat het dodenmasker voor die gelegenheid wordt bekleed met een landkaart van Italië waaruit, op de plaats van de mond, een close-up op Firenze is gedistilleerd.

Diezelfde thematiek van identificatie en vervreemding komt voortdurend terug in de rest van het boek. Analoog aan de visuele transformaties van het masker onderneemt ook de dichter Johan van Cauwenberge een aantal pogingen om de ‘eigenlijke’ gestalte van Dantes project, en via dat stadium ook zijn eigen dichterlijke identiteit, nader te preciseren. Die zoektocht verloopt aarzelend, maar eindigt niettemin in een lofzang op de geliefde. In haar versmelten blijkbaar poëticale en existentiële zingeving en worden de oneffenheden van de tijd tot op zekere hoogte gladgestreken: ‘Er is een nu, / er is een nooit, / en een leegte van eeuwen. / (...) / er is een nu, / er is een nooit, / en jij daartussen in.’ (p. 88). Het

[p. 436]

slotgedicht ‘Paradiso’ spreekt dan ook op hymnische wijze de liefde uit als een complexe beleving, die gekenmerkt wordt door tegenstrijdige gevoelens en nauw verbonden blijkt met de (ook poëtische) taal. Die veelkantigheid wordt nog versterkt in het grafische slotbeeld: een masker dat bestaat uit een veelkantige en fragmentarische spiegeling, waarbij zowel de ander (Dante) als het eigen ik gedeeltelijk zichtbaar wordt. De allusie op het hemelse paradijselijke licht wordt zo verbonden met de onkenbaarheid van de spiegel en met het bij uitstek hedendaagse element van de lichtweerkaatsende bol uit de dancing.

De identificatie van de moderne dichter met zijn grote voorbeeld Dante vindt haar uiteindelijke voltooiing in de identificatie van de lezer met de auteur en uiteindelijk met de Italiaanse dichter. Of Johan van Cauwenberge daarmee zijn eigen goddelijke komedie geschreven heeft, valt echter te betwijfelen. Daarvoor blijven de eigenlijke teksten in dit boek te zeer achter bij de fraai ogende illustraties en bij het achterliggende architecturale concept. In tegenstelling tot die veelzijdige, soms speels-ontmaskerende prenten blijven de verzen naar mijn mening te ernstig en te traditioneel van inspiratie. Ze missen daardoor het subversieve, het ironische, het burleske van Van Cauwenberges beeldcomposities. Dat gedeeltelijke (en ook wel enigszins te verwachten) falen neemt echter niet weg dat Dantologie het verslag is van een boeiend experiment dat allicht een ruimer publiek zal aanspreken dan enkel het kringetje van postmodernistische Dantofielen.

Dirk de Geest
johan van cauwenberge, Dantologie, Uitgeverij P, Leuven, 96 p.