Ons Erfdeel. Jaargang 39

De Lage Landen in de spiegel van Europa

De kennismaking met een boek kan een ‘zinnelijke’ ervaring zijn in de letterlijke betekenis van het woord. De ontmoeting met De Lage Landen van hoogleraar cultuurgeschiedenis en mediëvist Bauer is dat zeker. Het boek appelleert met zijn aangename omslag en zware kwaliteit papier aan de tastzin; de subtiel getinte pagina's en de prachtig uitgevoerde kleurenafbeeldingen zijn een lust voor het oog. De uitgever heeft kosten noch moeite gespaard bij te dragen aan Bauers poging het verleden van Nederland en België te ‘evoceren’ zoals de auteur zijn ambitie omschrijft.

De uitvoering van het boek doet vermoeden dat het geschreven is om een publiek te bereiken buiten de kring van academici en studenten. De inhoud laat eenzelfde conclusie toe. Een enkele maal neemt de auteur zelf stelling, maar over het algemeen vat hij bekende informatie samen, vooral op het terrein van de politiek en het bestuur vanaf de vroege middeleeuwen, aangevuld met impressies van kunsthistorische aard. Blijkens literatuurlijst en vermeldingen in de tekst heeft de auteur dan ook, naast monografieën, vooral samenvattende werken gebruikt, een enkele keer ook wel populariserende literatuur. De literatuurlijst is overigens summier en bevat slechts de aangehaalde werken; en ook die niet alle, want bijvoorbeeld Lademacher, een van de auteurs naar wie het meest wordt verwezen, ontbreekt.

Het boek is met zijn korte paragrafen en hoofdstukken duidelijk en toegankelijk. De stijl is dat over het algemeen ook, maar lijdt soms aan een overmaat aan beelden. Dat begint met de titel: als men erover nadenkt leidt het beeld van de ‘spiegel’ tot enige onduidelijkheid. Want wat is eigenlijk een ‘geschiedenis in de spiegel van Europa’? En wanneer de schrijver de mislukking van het Verenigd Koninkrijk eraan toeschrijft dat de ‘basis’ van de politiek rustte op drie ‘pijlers’ die ‘inderdaad moeilijk op dezelfde golflengte te krijgen’ waren, is het bijwoord op zijn plaats: pijlers op één golflengte, het is inderdaad moeilijk voorstelbaar. Ook de voorstelling dat het Zuiden zich in de achttiende eeuw ontwikkelde ‘op het ritme van de tijd’ of dat het Noorden na 1840 de taak wachtte ‘het land in het spoor [te] brengen van de liberale tijdgeest’ kan gemakkelijk tot onduidelijkheid leiden. Zo zouden er meer voorbeelden te geven zijn.

Hoewel Bauer tot de weinigen behoort die tot dusver een poging waagden de geschiedenis van Noord en Zuid in één boek te vatten - op

[p. 306]

zichzelf een prestatie - en ook wel enkele pogingen doet te ontkomen aan een door de nationale politiek bepaald stramien, ontstaat geen nieuw beeld. Zijn voorstel tot herwaardering van de ‘Belgische’ achttiende eeuw komt daar misschien nog het dichtst in de buurt. De korte paragrafen over algemene Europese ontwikkelingen die het verhaal een breed kader willen geven, voegen niet veel toe en de vergelijking die Bauer bijvoorbeeld maakt tussen de politiek-religieuze conflicten in Noord en Zuid - jansenisten versus ultramontanen naast rekkelijken versus preciezen - zijn te globaal en te weinig uitgewerkt om de vruchtbaarheid ervan te kunnen beoordelen. Ook de paragrafen over de kunsten bevatten soms nogal algemene beschouwingen waarin de kunstenaar verschijnt als de geniale schouwer van zijn eeuw, die spanningen en conflicten voorvoelt waarvan de tijdgenoot nog geen weet heeft.

Bauer geeft geen nieuwe interpretatie van de geschiedenis der Lage Landen, maar zijn geschiedopvatting klinkt wel door. De twintigste eeuw wordt gekenmerkt door ‘geestelijke normloosheid’ en een ‘totaal versplinterd wereldbeeld’; een kunst die holt ‘van leegte naar leegte’ illustreert de ‘fundamentele ontworteling’. Hier is geen optimist aan het woord, maar iemand die in navolging van George Steiner een hoge verklarende waarde toekent aan de in de romantiek gevormde ‘ennui’, de verveling die naar meeslepende ‘barbarie’ doet verlangen: ‘Evenmin is het te vergezocht om de 20ste-eeuwse wereldoorlogen als een kind te zien van dit in de grond morbide, romantische verlangen’. Met dergelijke uitspraken lijkt Bauer zich te scharen in het gezelschap twintigste-eeuwse cultuurcritici waartoe bijvoorbeeld de door hem geciteerde Groningse hoogleraar sociologie P.J. Bouman behoorde. In de jaren vijftig bereikten boeken als diens Revolutie der eenzamen een groot publiek. Dit genre cultuurkritiek verloor na de jaren vijftig snel aan populariteit.

Bauers boek is over het algemeen betrekkelijk nuchter van toon. De categorie waarin het boek thuishoort is niet gemakkelijk te vinden. Het is geen wetenschappelijke synthese (zoals Kossmann), het is niet primair voor het onderwijs geschreven (zoals het werk van Blom en Lamberts), het is, als geheel, ook geen populariserende cultuurkritiek of beeldende evocatie van het verleden. Misschien moeten we ons hierover het hoofd niet breken, maar afwachten welk publiek zich voor het boek laat winnen.

Henk te Velde
raoul bauer, De Lage Landen. Een geschiedenis in de spiegel van Europa, Lannoo, Tielt, 294 p.