Ons Erfdeel. Jaargang 39

Theater

Geschiedenis of fictie: een dilemma

‘Eigenlijk komt het te laat’. Dat vond een aantal jongeren in een radioprogramma over het Festival Indië/Indonesië, dat in december 1995 in Den Haag werd gehouden. Voor hen is de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië inmiddels geschiedenis. In de Nederlandse literatuur bestond wel aandacht voor het onderwerp, maar in het theater nauwelijks. Tot aan dit festival, waarvoor een aantal nieuwe toneelteksten werd gecreëerd. Het Nederlandse theater kende geen traditie van politieke toneelstukken tot aan de jaren zestig, en toen was Indonesië inmiddels taboe vanwege haar rechtse regime.

Toch kan de kwestie nog steeds tot de recente en deels levende geschiedenis gerekend worden. Precies dat feit bepaalde Jan Blokkers dilemma bij het schrijven van ‘Soekarno’, op verzoek van Het Nationale Toneel. Tijdens een theatersalon binnen het festival expliceerde Blokker dat hij zich bij het creëren van fictie - wat een toneeltekst toch is - belemmerd voelde door het feit dat de strijd in Nederlands-Indië voor hem als jong mens actualiteit was, en voor een deel van de toeschouwers bittere werkelijkheid. Blokker had in de theatersalon een historicus en een dramaturg als gesprekspartners, en dat leidde tot tegengestelde kritiek. Historicus Theo Stevens verweet Blokker mythevorming, omdat hij uitging van een ‘moederbinding’ van Soekarno met de Nederlandse koningin, zonder dit zeker te weten. Dramaturg Rob Scholte daarentegen had juist graag gezien dat Blokker de historische realiteit nog verder had losgelaten, om daarmee zijn belangrijkste thema's nog scherper neer te zetten, zoals ook Shakespeare de historische werkelijkheid naar zijn hand zette.

Maar Blokker had tijdens deze bijeenkomst de sleutel tot het overstijgen van het dilemma ‘fictie of geschiedenis’ zelf in handen. Hij vertelde de toehoorders over een ‘autobiografie’ die de Amerikaanse journaliste Cindy Adams uit Soekarno's mond optekende. ‘Ik ben er stellig van overtuigd dat àlles in dit boek is gejokt’, aldus Blokker, ‘maar ik denk ook dat bepaalde fantasieën van mensen waarder zijn dan de waarheid.’

Uit de toneeltekst blijkt dat precies deze Soekarno Blokker fascineerde bij het schrijven: Soekarno als een Mercurius, god van de welsprekendheid èn de misleiding, die met zijn speelse geest de stijve Hollanders te snel afwas. Een man die zich zag als prins in een Wayang-sprookje waarin hij zelf geloofde, en voor wie ook Nederland zo'n sprookje was - een land dat hij alleen uit de schoolboeken kende, maar dan wel tot in de aardrijkskundige details van dorpen en kreken.

Victor Löw en Ronald Top in ‘Soekarno’, een stuk van Jan Blokker, gespeeld door Het Nationale Toneel in een regie van Johan Doesburg.

[p. 288]

Niet voor niets begint en eindigt Blokkers ‘Soekarno’ met een interview door een Amerikaanse journaliste. In de regie van Johan Doesburg bij Het Nationale Toneel is zij een zwarte vrouw (Sabrina van Halderen) in modieus wit pak; vertegenwoordigster van het nieuwe media-tijdperk waarvan Soekarno het belang juist inschatte, terwijl de Hollandse politici zich ertoe verhielden als reactionaire klunzen.

Blokker creëerde een aantal scènes waarin belangrijke politiek-historische gebeurtenissen uit de jaren 1942-1949, vanaf de Japanse bezetting tot aan de soevereiniteitsoverdracht, centraal staan. Deze worden afgewisseld met persoonlijke scènes, dromen en legenden. We krijgen ook de strijd tussen Soekarno en zijn vrouw te zien, en zijn incestueuze verhouding met zijn pleegdochter Fatmawati. Blokker toont ons Soekarno in zijn slaapkamer, zelfs tot in de intimiteit van zijn geest. In het onwezenlijke licht van een droom beelden acteurs Soekarno's weerkerende nachtmerrie uit - verstoting door de Nederlandse koningin - waaruit hij schreeuwend ontwaakt, om getroost te worden door zijn bediende Abu. Soekarno's allerlaatste droom, tevens het slotbeeld van de voorstelling, is een wensdroom: de Nederlandse koningin overhandigt hem glimlachend Indonesië in de gedaante van een ‘knuffelkussen’ met een oranje strik.

In de theatrale vormgeving worden droom en werkelijkheid tot onscheidbare eenheid gesmeed. De legende, waarvan Soekarno zich het middelpunt waant, is vormgegeven als een Wayang Kulit-spel: op een lichtdoorlatend achterdoek illustreren de silhouetten van levende acteurs het verhaal van Ardjuna die zich verplicht voelt om zijn leermeester Drona te doden. Het decor van pluche stoelen en salontafels aan weerszijden van een breed gangpad doet denken aan de lounge van een duur en sfeerloos hotel, locatie voor politieke conferenties. Maar de coulissen vormen kunstige muren van opengewerkt hout aan weerszijden, soms sprookjesachtig belicht. Vochtige lucht boven het toneel zorgt ervoor dat de afwisselende en geraffineerde belichting (Reinier Tweebeeke) diffuus wordt, bijna substantieel, zodat het beeld expliciet de kwaliteit krijgt van een schilderachtig kunstwerk.

Met de binnenkomst van de Nederlandse luitenant Paswinkel wordt de politieke realiteit geïntroduceerd. Hij komt Soekarno, door de Hollanders in gijzeling gehouden, verplaatsen omdat Japanse fascisten het land hebben bezet. Soekarno reageert op die mededeling door verheugd het Wilhelmus in te zetten. Acteur Victor Löw laat Soekarno dit zingen met veelbetekenende blikken op Paswinkel bij de tekst ‘De tirannie bevrijden, die mij mijn hart doorwondt’: zo demonstreert hij spottend dat nationalistisch verzet door het Nederlandse volkslied zelf wordt gesanctioneerd. Soekarno verwelkomt de fascisten als bevrijders.

Löw maakt van hem een beweeglijke, charmante politicus, weliswaar bereid tot politiek marchanderen, maar omwille van een ideaal. In het licht van zijn gedrevenheid en zijn geniaal inspelen op wisselende omstandigheden wordt de Hollandse ‘zorg’ om Indië ontmaskerd als eigenbelang, de Hollandse gedragscode als valse retoriek en star gebrek aan levenskunst. In zekere zin is Blokkers ‘Soekarno’ een eerherstel voor de historische figuur Soekarno: het verwijt van verraad, omdat hij de fascisten verkoos boven ‘fatsoenlijke’, ‘democratische’ Nederlanders wordt op zijn minst genuanceerd.

Deze historische rectificatie is echter een logisch uitvloeisel van het meer abstracte grondthema: het verschil in mentaliteit van twee volken, hier belichaamd in de stijl van hun politici. De verheven woorden van de Koningin bij de soevereiniteitsoverdracht riepen bij mij onmiddellijk associaties op met eigentijdse termen, zoals dat prachtige ‘sober, doch humaan’, waarmee het Nederlandse asielzoekersbeleid wordt opgesierd. ‘Soekarno’ is uiterst actueel in een tijd van confrontatie met andere culturen en de charme van andere levensstijlen.

‘Misschien’, zei Blokker in de Theatersalon, ‘lachen mensen zich over 50 jaar een aap over mijn interpretatie.’ Dat zou kunnen. Het neemt niet weg dat ‘Soekarno’ op dit moment actueel is, en daarmee precies de werking heeft die je van theater mag verwachten.

Christine Boer