Ons Erfdeel. Jaargang 39

Petrus Christus

Jan Baart, de gemeentelijk archeoloog van Amsterdam, mag dan het kasteel van de heren van Amstel niet hebben gevonden, hij heeft er wel voor gezorgd dat dendrochronologie nu ook onder een breed publiek bekend is. Deze techniek maakt gebruik van de groeiringen in hout om oude voorwerpen met grote nauwkeurigheid te dateren. Ook kunsthistorici maken dankbaar gebruik van deze natuurwetenschappelijke methode.

Maar net als archeoloog Jan Baart met zijn kasteel, lijken ook zij nog niet altijd te beseffen dat de dateringen die de dendrochronoloog berekent absoluut zijn. Stilistische analyses en historische reconstructies dienen zich daarbij aan te passen, omgekeerd is onmogelijk. Maryan Ainsworth liet een groot deel van het oeuvre van de Zuid-Nederlandse paneelschilder Petrus Christus (voor 1420-1475/'76) op deze wijze dateren en zwijgt veelbetekenend waar de lezer een probleem vermoedt.

Haar monografie verscheen oorspronkelijk als catalogus bij de expositie Petrus Christus: Renaissance Master of Bruges, die van half april tot eind juli 1994 te zien was in het Metropolitan Museum of Art in New York. Maar door de vele nieuwe informatie die dit boek aandraagt, is het meteen ook een belangrijke bijdrage geworden aan onze kennis van het oeuvre van Petrus Christus. Het is dan ook terecht dat van dit boek een Nederlandse en een Franse editie verscheen.

Behalve Ainsworths kunsthistorische analyses van Christus' werk, bevat het boek ook bijdragen van de Groningse kunsthistoricus Maximiliaan Martens: ‘Brugge ten tijde van Petrus Christus’, een gedetailleerde ‘culturele biografie’, en een appendix met afschriften van alle overgeleverde documenten betreffende het leven van de schilder. Belangrijk is ook

Petrus Christus, ‘Portret van een jonge vrouw’, omstreeks 1470, olie op eik, 28 × 21 cm, Gemäldegalerie Berlin.

dat voor deze studie een uitgebreid onderzoek werd gedaan naar de ondertekeningen en de schildertechniek van Petrus Christus.

De combinatie van al deze gegevens leidt op een aantal punten tot een nogal ingrijpende herschikking van het oeuvre van de schilder, zowel wat betreft de toeschrijving van werken aan zijn naam als voor de chronologie. Als algemene conclusie is van belang dat Christus vrijwel zeker begon als miniatuurschilder, en dat hij dat vak waarschijnlijk ook steeds bleef uitoefenen. De enige miniatuur die Ainsworth daadwerkelijk op zijn naam zet (Cat. 21), staat zelfs helemaal aan het eind van zijn actieve leven.

Stilistisch is vooral Christus' stapsgewijze ontdekking van het mathematisch bepaalde vluchtpuntperspectief een belangrijk criterium om zijn werken in de tijd te ordenen. Hij zou de eerste noordelijke schilder zijn geweest die deze kunstgreep volledig leerde toepassen. Kenmerkend is dan weer wel dat de toeschrijving van het eerste werk waarin dat blijkt (Cat. 15: Dood van Maria) lang niet onomstreden is. Ook Ainsworth ontkomt hierbij niet aan het erkennen van ‘een tweede hand’.

Het paneel waar de chronologie het hardst wringt is eveneens van een onzeker auteurschap (Cat. 3: toegeschreven aan Petrus Christus, Johannes de Doper in een landschap). De plank zou hier maar liefst 75 jaar hebben ge-

[p. 284]

legen alvorens te worden beschilderd, en dat terwijl tien tot twintig jaar normaal was. Nog zo'n discrepantie waarover Ainsworth zwijgt, vertoont het Portret van een dame (Cat. 19). Daar zou het paneel veertig jaar hebben gelegen. Stilistisch heeft Ainsworth hier goede argumenten voor haar datering, en op de röntgenfoto die zij geeft, zie ik allerlei elementen die ik niet kan duiden in het schilderij. Ook hier zwijgt zij, en blijft mijn vraag of we mogelijk een palimpsest hebben, onbeantwoord.

En dan is er nog het gegeven dat de beide luiken met schenkersportretten uit Washington (Cat. 12) en de Tronende madonna met de heiligen Hiëronymus en Franciscus uit Frankfurt (Cat. 13) werden geschilderd op planken die allemaal uit één boom werden gezaagd. Ook hierover zegt Ainsworth niets, en betoogt zij desondanks dat luiken en middenpaneel niet bij elkaar horen. Er zijn andere kunsthistorici die daar anders over denken en die zullen zich nu toch wel gesterkt voelen.

Ondanks deze kleine puntjes van kritiek, ligt er met dit boek een gedegen studie over het werk van Petrus Christus. De schilder zal hiermee wel definitief zijn plaats als volwaardig meester tussen Van Eyck en Memling, en naast Van der Weyden, mogen innemen. Wellicht nog steeds niet helemaal op hetzelfde niveau, maar toch niet langer als alleen maar de slaafse navolger voor wie hij zo lang werd versleten.

Een andere verdienste van dit werk is, dat de afbeeldingen in hun historische context worden geplaatst. Nadrukkelijk betrekt Ainsworth daarin ook het theologische gedachten-goed zoals dat in Christus' omgeving leefde. De composities, en allerlei details daarin, krijgen zo de betekenis terug die zij ook voor de schilder en zijn publiek moeten hebben gehad.

Lauran Toorians
maryan w. ainsworth en maximiliaan p.j. martens, Petrus Christus, Ludion, Gent/The Metropolitan Museum of Art, New York, 1995, xii, 228 p.