Ons Erfdeel. Jaargang 39

[p. 233]

De Atlas Van Stolk
Een verzameling historieprenten over de vaderlandse geschiedenis

J.C. NIX
werd geboren in 1946 in Doorwerth. Studeerde kunstgeschiedenis aan de universiteit van Leiden. Hij is conservator van de Atlas Van Stolk.
Adres: Julianalaan 19B,
NL-4819 AB Breda

In het Schielandshuis in Rotterdam wordt een belangrijke collectie historieprenten beheerd. Deze verzameling dankt zijn naam aan de oprichter Abraham van Stolk Czn., geboren in 1814, die op ongeveer twintigjarige leeftijd historieprenten begon te verzamelen. Een liefhebberij die Van Stolk, naast zijn werkzaamheden als firmant van de hout-handel A. van Stolk en Zoonen, tot zijn dood in 1896 met veel enthousiasme uitoefende. Wellicht was het ook een sport om nu en dan medeverzamelaars of ‘concurrenten’, zoals Van Stolk ze noemde, met een bijzondere aanwinst af te troeven. De meeste verzamelaars bewaarden hun prenten en tekeningen in portefeuilles zodat een nieuwe aanwinst makkelijk toegevoegd kon worden. Bijzonder mooie bladen werden in ‘kunstboeken’ bewaard, vaak prachtige in leer uitgevoerde boekdelen met blanco bladen, waartussen de prenten en tekeningen los ingevoegd konden worden.

Het woord ‘atlas’ gaat terug naar de Antwerpse geograaf Mercator die aan het eind van de zestiende eeuw als eerste het woord gebruikte voor een boek met kaarten. Daarna kreeg het woord een ruimere betekenis, namelijk een privé-verzameling van kaarten, plattegronden en stadsgezichten. In de vorige eeuw werd het woord ‘atlas’ gebruikt voor verzameling. Atlas Van Stolk betekent dus: de verzameling van Van Stolk.

Van Stolk verzamelde met zo veel ijver dat zijn collectie rond 1890 tot een zeventigtal portefeuilles was uitgegroeid. In die jaren vond hij de Rotterdamse archiefambtenaar en later bibliothecaris Gerrit van Rijn bereid om een begin te maken met het catalogiseren van zijn collectie. Pionierswerk op dit terrein was reeds gedaan door de Amsterdamse antiquaar Frederik Muller (1817-1881). In 1853 had deze een catalogus samengesteld van 7000 Portretten van Nederlanders. Bijna dertig jaar later was het vierde en laatste deel verschenen van zijn Beredeneerde beschrijving van Nederlandsche historieplaten, zinneprenten en historische kaarten. Mullers definitie van een historische atlas:

[p. 234]

Een prentenverzameling, anonieme tekening, 1725, (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam).

‘eene chronologisch gerangschikte verzameling van prenten, kaarten en portretten, die de gebeurtenissen van eenig land voorstellen, en de plaatsen en personen afbeelden, welke tot die voorvallen in betrekking staan’ diende als leidraad voor Van Bijn.

Het moet een groot genoegen voor Abraham van Stolk geweest zijn dat hij de verschijning van het eerste deel van de catalogus in 1895, waarvoor hij de inleiding schreef, nog heeft mogen beleven. Het tweede deel verscheen in 1897, een half jaar na zijn dood. In het ‘Voorbericht’ herdacht Van Rijn zijn ‘humanen, jovialen’ opdrachtgever. De Atlas Van Stolk ging over naar de oudste zoon, Jacobus van Stolk Az. (1845-1920), die op dezelfde wijze als zijn vader de verzameling uitbreidde. Van Rijn werkte ijverig door aan de beschrijvingen en werd later terzijde gestaan door Cornelis van Ommeren. Jacobus van Stolk overleed in 1920 en de collectie ging over naar zijn enige zoon Abraham van Stolk Jz. (1872-1929) die in 1927 bij testament de beschikking trof dat na zijn dood de verzameling in een Stichting ondergebracht zou worden. In 1931 verscheen het tiende deel van de catalogus en drie jaar later een register op de tien delen. Daarmee was de verzameling beschreven tot het jaar 1860. Het plan om de vervolg- en supplementdelen te laten verschijnen is nooit verwezenlijkt. Heden ten dage worden aanwinsten op de computer beschreven en wellicht zal de bezoeker in de toekomst de prenten op een scherm kunnen bestuderen.

[p. 235]

Historieprenten

Historieprenten zijn afbeeldingen van veldslagen, belegeringen, intochten, huwelijken of begrafenissen van belangrijke personen, alsook spot- en zinneprenten die meer een stemming dan een feit weergeven. Daarnaast zijn er ook talloze prenten die het dagelijks leven uitbeelden en ons een inzicht geven in de zeden en gewoonten van onze voorouders. Historieprenten kunnen beschouwd worden als voorlopers van onze geïllustreerde bladen en kranten.

De Atlas Van Stolk is een chronologisch geordende verzameling prenten over de Nederlandse geschiedenis, vanaf de Batavieren tot op heden. De eerste afbeeldingen zijn eeuwen later gemaakt en hebben weinig waarde voor onze kennis over de Batavieren, maar leren ons wel hoe men in de zeventiende, achttiende of negentiende eeuw over de komst van de Batavieren dacht.

Dit gewichtige beginpunt van onze geschiedenis bracht de weduwe Allart en Comp. in de problemen toen zij, in 1823, een AB-boek wilde uitgeven. Hoe moest zij de Batavieren - waarmee het boekje immers moest beginnen - onder de letter A rubriceren? De oplossing lag voor de hand: ‘A. Aankomst der Batavieren’. Dankzij deze vondst bleef de tweede letter van het alfabet behouden voor een niet minder belangrijke gebeurtenis: ‘B. Brielle ingenomen’, op 1 april 1572.

De Leo Belgicus, met in de rand de hoofdrolspelers van de Opstand. Gekleurde gravure uitgegeven door C.J. Visscher, 1650 (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam).

[p. 236]

De moord op prins Willem 1, 1584. Gekleurde ets door F. Hogenberg met twee opgeplakte tekeningetjes, uit de atlas van W.L. van Kittensteyn (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam).

De oudste contemporaine prenten dateren uit de tweede helft van de zestiende eeuw. Het zijn vooral prenten van Frans Hogenberg, die naar Keulen was uitgeweken. Vanaf 1570 verschenen bij hem regelmatig losse prenten die als nieuwsberichten werden verspreid.

De prenten van Hogenberg vormen een belangrijk deel van een bijzondere verzameling historieprenten en tekeningen gebonden in één foliant getiteld Spieghel ofte afbeeldinge der Nederlandsche Geschiedenissen. Deze atlas van Van Kittensteyn is, voor zover bekend, de oudste collectie historieprenten. Het werk is samengesteld in 1613 door de Delftenaar Willem Luytsz. van Kittensteyn. De historieprenten en tekeningen handelen over de Tachtigjarige Oorlog tot het Twaalfjarig Bestand en zijn geordend volgens Emanuel van Meterens geschiedwerk Belgische ofte Nederlantsche Historie van onzen tijden. De foliobladen zijn genummerd van 1 tot 570. Voorin het boek bevindt zich een register. De tekeningen in het album, mogelijk door Van Kittensteyn zelf gemaakt, zijn soms nagetekend van prenten. Soms zijn het gebeurtenissen waar geen andere afbeeldingen van bekend zijn. Op een prent waar de aanslag op prins Willem I in 1584 in een zaal, en niet op een trap waar het werkelijk is gebeurd, wordt afgebeeld, zijn twee kleine tekeningen opgeplakt. Hiermee heeft Van Kittensteyn de historische onjuistheid willen corrigeren. Het album van Van Kittensteyn is in de vorige eeuw opnieuw ingebonden nadat verscheidene bladen waren verwijderd.

[p. 237]

Waar deze bladen terecht zijn gekomen is niet bekend, een enkele uitzondering daargelaten.

Voor de jeugd

De jeugd is, wat de vaderlandse geschiedenis betreft, nooit stiefkinderlijk behandeld. Het bloedigste en mooiste kinderboekje in de Atlas Van Stolk is De Spaensche Tiranije Gheschiet in Neder-Landt, waer in te sien is De Onmenschelijcke ende wreede handelingen der Spaeniaerden uit 1633. Op weinig subtiele wijze wordt gewaarschuwd tegen de erfvijand Spanje. De prentjes zijn zo schitterend ingekleurd en met goud afgezet dat, bij wijze van uitzondering, de inkleurder of ‘afsetter’ met naam en toenaam wordt genoemd.

In 1672, toen de troepen van Lodewijk XIV ons land binnenvielen, verscheen de Nieuwe Spiegel der jeugd, of Franse Tiranny. De presentatie is net als die van de Spaensche Tiranije, alleen met andere hoofdrolspelers. Voor alle duidelijkheid staat op het titelblad ‘Zeer nut en dienstig om in de schoolen geleerd te worden’. Het boekje bevat angstaanjagende illustraties. Deze staan ook afgebeeld op een kinderprent met het opschrift: ‘Siet hier / O schrand're Jeugd / als in een Schildery / na waerheydt afgebeelt / der Franse Tyranny’. Een zeldzame prent waarvan er, ondanks de waarschijnlijk grote oplage, weinig zijn bewaard gebleven.

Dijk en Duinen. Ontwerptekening voor de letter D uit J.H. Swildens ‘Vaderlandsch AB-boek’, 1781 (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam).

[p. 238]

De jeugd, uit de serie leeftijden. Zwaartekunstprent door C. Dusart, ca. 1690 (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam).

In 1782 moest de jeugd opnieuw gewaarschuwd worden. Dit keer voor ‘De Engelsche Tieranny’. De aanleiding was het verlies van het eiland St.-Eustatius dat in Engelse handen was gevallen. Het boekje is geïllustreerd met vier prentjes naar ontwerp van P. Wagenaar jr., waarvan twee van de ontwerptekeningen in de Atlas aanwezig zijn. Bijna al de ontwerptekeningen voor J.H. Swildens Vaderlandsch A-B boek voor de nederlandsche jeugd uit 1781 zijn een tiental jaren geleden door de Atlas Van Stolk verworven. Alleen de tweede afbeelding voor de letter G, God (de enige letter die twee plaatjes kreeg!), alsook Moeder en Nederland ontbreken. Van sommige, bijvoorbeeld Eendragt, zijn verschillende ontwerpen aanwezig.

In de rubrieken over het dagelijks leven, plechtig genaamd ‘zeden en gewoonten’, zijn kinderen ook ruimschoots vertegenwoordigd. Zeker in de series zoals de maanden of seizoenen van het jaar, de zintuigen of de leeftijden. Op een zwartekunstprent uit de zeventiende eeuw getiteld, Les Quatre Ages de la vie humaine. L'Enfance 1 Age, zien wij een vrolijk tafereel van spelende kinderen. Maar het alleraardigste is wellicht het prentje dat aan de wand geprikt is, een ‘trap des ouderdoms’. Deze ouderdomstrappen, waarvan verscheidene voorbeelden in de Atlas aanwezig zijn, weerspiegelen de mens van wieg tot graf, met vijf treden naar boven en vijf naar beneden. Op de hoogste trede tronen óf Abraham óf Sara.

[p. 239]

Filmaffiche voor ‘Prins Willem van Oranje’, litho, 1933 (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam).

Affiches

Bij het woord affiches denkt men gauw aan litho's van frivole Parisiennes gemaakt door Toulouse-Lautrec of majestueuze scheep vaartaffiches van Cassandre. Maar strikt genomen zijn affiches aanplakbiljetten, beschreven of bedrukte bladen die in het openbaar worden opgehangen ter berichtgeving of voor reclamedoeleinden, en die dateren van lang vóór de uitvinding van de lithografie. De vroegste exemplaren in de Atlas Van Stolk zijn zogenaamde ‘loterijkaarten’ uit de zeventiende eeuw. Dit zijn aankondigingen van loterijen die overal waar zij de aandacht van een groot publiek zouden kunnen trekken, werden aangeplakt of opgehangen. Deze loterijkaarten hebben meestal een prent waarop het doel van de loterij, bijvoorbeeld voor een ‘Arm Kinder-Huys’ of voor de slachtoffers van een brand, staat afgebeeld, met daaronder de voorwaarde van de trekking en een beschrijving van de prijzen. Voorbeelden van aanplakbiljetten uit de achttiende eeuw zijn geïllustreerde aankondigingen van openbare verkopingen van gereedschap gebruikt voor de walvisvangst, of van een houtzaagmolen ‘met deszelfs gereedschappen, lootsen, knegtswooninge enz.’

Wat affiches uit de twintigste eeuw betreft gaat het vooral om verkiezingsaffiches van politieke partijen, reclame- en protestaffiches. Maar ook meer

[p. 240]

ingetogen voorbeelden zijn aanwezig zoals bijvoorbeeld over het Koningin-Emmafonds met een afbeelding van een oud vrouwtje met een neepjesmuts op, gemaakt door Chris Lebeau. Zeer dramatisch is ‘De Drinker’ door Aart van Dobbenburgh uit 1935. Een sombere man hangt over een tafeltje met, geklemd in zijn hand, een glas bier. De waarschuwing van de Blauwe Week Commissie is overduidelijk. Een affiche van dertig jaar later, eveneens van een glas bier in een hand, maar nu uitgegeven door Amstel, brengt een totaal andere boodschap.

Een van de talloze portretten van de ‘Vader des Vaderlands’ is te vinden op het filmaffiche ‘Prins van Oranje’ uit 1933 met in de hoofdrol Cor van der Lugt Melsert als Willem de Zwijger. De ontwerper heeft uit gemak of uit bewondering voor de beroemde zestiende-eeuwse kunstenaar Hendrik Goltzius, het portret uit 1581 gekopieerd.

Een recente aanwinst, onlangs nog te zien in tram- en bushuisjes, is het billboard affiche Watersnood '95 giro 9575 Nationaal Rampenfonds Den Haag.

Van woonhuis naar museum

De Atlas Van Stolk is altijd bij de eigenaars gehuisvest geweest. De eerste honderd jaar aan de Schie en vanaf 1935 aan het G.W. Burgerplein tot 1947 toen Jacobus van Stolk de Atlas naar zijn nieuwe woonhuis aan de Groene Wetering overbracht. Nadat de gemeente Rotterdam de Atlas in bruikleen had aanvaard, werd in 1976 de verzameling in het raadhuis van Delfshaven ondergebracht. In dit fraaie pand kreeg de collectie een tentoonstellingsruimte, waardoor doorlopend exposities uit de Atlas gehouden konden worden. Bijna tien jaar later verhuisde de collectie opnieuw. Dit keer naar het pas gerestaureerde Schielandshuis. Ook hier was een expositieruimte voor de Atlas ingericht waar, in 1994, de vijftigste tentoonstelling Prenten van formaat op een feestelijke wijze kon worden geopend.

Beknopt literatuuroverzicht

g. van rijn / c. van ommeren, Atlas Van Stolk, katalogus der historie-, spot en zinneprenten betrekkelijk de geschiedenis van Nederland, 's-Gravenhage, 1895-1933, tien delen + register.

w.a.h. crol, ‘De Nederlandse historieprent in de Atlas Van Stolk’, in Spiegel der historie, 4, 1969, pp. 189-300.

j.f. heijbroek, ‘Frederik Muller en zijn medeverzamelaars’, in Jaarverslag Koninklijk Oudheidkundig Genootschap CXIX-CXXIII(1976-1981), pp. 60-70.

m.e. deelen e.a., Dirk Langendijk (1748-1805) tekenaar tussen kruitdamp en vaderlands gevoel, Rotterdam, 1982.

j.c. nix, Jhr. Mr. D.T. Gevers van Endegeest en de Belgische Opstand. Tekeningen van een Haagse Schutter 1831-1833, Alphen aan den Rijn, 1983.

j.c. nix/m.e. deelen, ‘Atlas Van Stolk’, in A.M. Meyerman e.a., Een paleis in Rotterdam. Historische verzamelingen in het Schielandshuis, Rotterdam, 1986.

j.f. heijbroek, ‘De Atlas Van Stolk. enkele facetten uit de 150-jarige geschiedenis, in De Boeken Wereld, derde jaargang 1986/1987, nummer 3, pp. 74-78.

james tanis en daniel horst, Images of Discord. A Graphic Interpretation of the Opening Decades of the Eighty Years' War, Bryn Mawr, 1993.

Tentoonstellingscatalogi. Atlas Van Stolk vouwbladen nummers 1 t/m 54 (1976-1995).

bram kempers (red.), Openbaring en bedrog. De afbeelding als historische bron in de Lage Landen, Amsterdam, 1995.