Ons Erfdeel. Jaargang 39

De eindeloze jaren zestig

Hans Righart, hoogleraar politieke geschiedenis in Utrecht, heeft een rijk boek over de jaren zestig geschreven. Dat hij over een goed geslepen pen beschikt weten de lezers van zijn columns in HP/De Tijd. Ook Righarts wetenschappelijk werk kenmerkt zich door formuleringen die er niet omheen draaien. Als wetenschapsbeoefenaar en schrijver hanteert hij de directe stijl die ook is aan te treffen in tal van geschriften uit de jaren zestig. Auteur en on-

[p. 143]

derwerp komen in dit boek tot ideale symbiose.

Wat waren de jaren zestig? In hoeverre is het tijdvak af te bakenen en te onderscheiden van de perioden ervoor en erna? Uiteraard stelt ook Righart deze vragen, want om zijn verhaal te kunnen doen moet hij min of meer nauwkeurig bepalen waarover hij het heeft. Naar zijn opvatting vormden de jaren zestig een breukpunt in de geschiedenis, ‘waarschijnlijk’ van nog groter belang dan de Tweede Wereldoorlog. Uit alles blijkt dat Righart deze periode aan zijn hart koestert. De ‘hilarische, vertederende en verbijsterende momenten’ die hij releveert zijn deel van zijn eigen biografie - hij is van 1954 - en als zodanig verweven met door Righart ruiterlijk erkende persoonlijke emoties. Daarin schuilt meteen het grootste probleem dat deze recensent heeft met dit vrolijke, heldere, uitdagende boek. Natuurlijk is contemporaine geschiedschrijving mogelijk en gewenst; natuurlijk moet een auteur de geest van een tijd die hij intens heeft doorleeft kunnen boekstaven zonder lastig te worden gevallen met opmerkingen over een gebrek aan distantie. In dit geval echter is de betrokkenheid wel heel evident en de materiële objectiviteit (aan objectiviteit in formele zin is geen gebrek) ver te zoeken. Voeg daarbij dat Righart zeer stellig is in zijn overtuigingen en grote stappen neemt naar zijn doel: de verklaring van ‘deze samenballing van vernieuwing en verandering’, en een eindresultaat dient zich aan dat minder bevredigt als wetenschappelijk werk dan als leesboek voor de luie stoel.

Om tot een verantwoorde periodisering te komen richt de auteur zich op de drie sferen van politiek, economie en cultuur. Zoekend naar tekenen van explosieve vernieuwing stuit hij op verschijnselen die zich vervolgens laten bundelen in de periode 1955-1977. Na aldus een tijd te hebben afgebakend gaat Righart op zoek naar wat hij ‘het epicentrum’ van de geest van de jaren zestig noemt. Dit centrum nu, de bron waaruit alles voortkomt, de motor van de machinerie, vindt hij in de botsing tussen niet zozeer generaties als wel ‘generatietypen’. Aantrekking en afstoting tussen deze (twee) typen, het ‘vooroorlogse’ en het ‘naoorlogse’, vormden de energie die de aard en de intensiteit van de vernieuwing van de jaren zestig uitmaakten. In Righarts beschrijving worden de twee generatiegroepen waarom het gaat (een groep die door depressie en bezetting wordt gevormd en die tevens de emancipatie van de eigen zuil heeft bevochten, daarnaast een groep die in een andere veel veiliger wereld opgroeit) tot ‘type’ door hun existentiële ervaringen. Beide typen komen in een crisis terecht doordat de waarden die zij met de moedermelk van hun geestelijke vorming binnenkregen, als gevolg van de toename van de welvaart en andere veranderingen exploderen. Zo construeert Righart een ‘dubbele generatiecrisis’, met andere woorden een crisis die twee keer zo heftig uitpakt als een gewone generatiecrisis. Het valt alleszins te billijken dat de auteur ordent en schematiseert. Anderen zijn hem daarin voorgegaan. Als terrein om vol te planten met wegwijzers, mijlpalen en andere hulpmiddelen ter oriëntatie voor de intellectuele reiziger is de geschiedenis van Nederland na de Eerste Wereldoorlog onder historici bijna net zo populair geworden als de Tachtigjarige Oorlog en de Gouden Eeuw. Righart is nog niet tevreden en slaat zijn eigen markeringen in de grond. Nuttig werk, al was het slechts ter stimulering van de discussie. Maar waar op dit moment eigenlijk meer behoefte aan is, is een volgende fase van onderzoek, waarin slechts plaats is voor de eenvoud van een paar grote lijnen en verder een oneindig aantal deelstudies. Dk klinkt paradoxaal. Historici en vooral Nederlandse historici krijgen vaak het verwijt te horen dat zij beducht zijn voor de synthese. Liever dan samen te vatten en verbanden te tonen, zouden zij het zich gemakkelijk maken met onderzoek op beperkte, overzichtelijke terreinen. Vanwaar dan een roep om afstand van de synthese in dit geval? Het grote historiografische probleem met de jaren zestig en hun voorgeschiedenis bestaat hieruit, dat te vroeg tot synthese is overgegaan. Niet alleen in het onderwerp werd een generatiecrisis (eventueel Righarts ‘dubbele crisis’) zichtbaar, maar ook in de manier waarop historici erover schrijven. De ‘oudere jongeren’, de veertigers ongeveer, waken over de jaren zestig en koesteren de vruchten daarvan, een oudere generatie, gesteund door de allerjongste lichting, schampert en ‘debunkt’. Toen het debat nog over de Tweede Wereldoorlog ging waren de rollen omgedraaid, nu halen degenen die niet door de jaren zestig gevormd zijn hun gram. In zo'n sfeer wordt het tijd voor het soort onderzoek dat ook de discussie over verzuiling en

[p. 144]

die over de oorlog uit het slop heeft gehaald. Onderzoek dat gewoon de feiten inventariseert en groepeert en de synthese even laat voor wat zij is. Zulk onderzoek biedt ook Righarts De eindeloze jaren zestig wel, maar zijn ambities reikten duidelijk verder.

Op de feitelijke beschrijving van diverse aspecten van het generatieconflict van de jaren zestig valt weinig af te dingen. Righart brengt zijn plezier in het schrijven op de lezer over. Ouderen met regenteske reflexen en thans bijna onbegrijpelijk geworden angst trekken voorbij, regeringen die beurtelings afwerend en verzoenend de geest van zestig weer in de fles terug proberen te duwen, jongeren met ego's zo groot als olifanten en geëxalteerde leuzen op hun spandoeken, maar ook met volkomen gerechtvaardigde eisen om mee te tellen en serieus te worden genomen. Achteraf is moeilijk te begrijpen hoe de ouderen zich hebben laten aftroeven door een beweging die nauwelijks een beweging was, in zoverre de jongeren van politieke machtsvorming aanvankelijk - maar ze leerden snel - geen idee hadden.

Righart beschrijft de Nederlandse samenleving rond 1960 als een huis waarvan de voorgevel er nog aardig uitzag, maar dat bij nadere beschouwing op instorten stond. ‘Nieuwe krachten’ kondigden zich toen aan. De luiken werden opengeblazen, alles ging kapot en ‘tot overmaat van ramp kregen (-) de bewoners van het huis ruzie met elkaar’. Die ruzie was voor Righart dus niet alleen een conflict tussen jong en oud, maar ook een geschil in de boezem van de oudere generatie; tussen een minderheid die zich niet liet winnen voor de nieuwe geest en een meerderheid die haar tegenzin overwon zodra de aardige kanten van de vernieuwing aan het licht kwamen. Helaas komt de auteur niet echt toe aan het beantwoorden van voor de hand liggende vragen rond de echte oorzaken van het failliet der zuilenmaatschappij - aangezien Righart geldt als verzuilingsexpert is dat des te jammerder. Was Nederland decennia lang niet geweest wat het had geleken? Hadden de zuilen het helemaal niet in die mate in hun greep gehad? Alleen een grondige vergelijking met soortgelijke ontwikkelingen in andere landen kan hieromtrent duidelijkheid scheppen. De stabiliteit van Nederland, de stormvastheid van zijn verzuilde fundament in de periode voorafgaand aan de grote storm die de luiken openblies, kan het best worden afgemeten aan de reacties elders op diezelfde storm. Of was het niet dezelfde storm die daar tekeer ging? De vergelijking met het buitenland wordt node gemist. Righart bewijst wel lippendienst aan de gedachte dat een analyse van de jaren zestig in Nederland niet zonder zo'n vergelijking kan, maar komt er niet aan toe die in praktijk te brengen. Wat hij zegt over de invloed van popmuziek en Amerikaanse massacultuur op de gestalte die het generatieprotest in Nederland aannam, is op zichzelf heel boeiend. Righart heeft diep gespit in allerlei alternatieve krantjes en tijdschriften. Hij geeft alleraardigste typeringen van (onder meer) de muziekstijlen van toen en de effecten die zij hadden. Maar uitleggen hoe uit het buitenland overgewaaide rock het vehikel voor protest werd, is iets anders dan het toepassen van een comparatistische aanpak. In deze summiere vorm beschreven blijft de popmuziek een geïsoleerd fenomeen. En over Amerika gesproken, de ambivalentie van het jeugdige Nederlandse publiek tegenover alles waar dat land voor stond (men omhelsde de massacultuur en verwierp de politiek, of was het onderscheid tussen omhelzing en verwerping genuanceerder?) is in De eindeloze jaren zestig al evenmin uitgewerkt of verklaard.

Al met al heeft Righart een majeure prestatie geleverd door deze opwindende jaren op zo'n beeldende manier tot leven te wekken. De operatie is echter maar half geslaagd en moet nu door een leger van nijvere historici die het fijne handwerk zijn toegedaan, worden afgemaakt.

Doeko Bosscher
hans righart, De eindeloze jaren zestig. Geschiedenis van een generatieconflict, De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen, 1995, 328 p.