Ons Erfdeel. Jaargang 39

De vrek van Missenburg

Het derde dagboekdeel van Leonard Nolens, getiteld De vrek van Missenburg, onderscheidt zich van de twee vorige (Stukken van mensen, 1989, en Blijvend vertrek, 1993) in zowel formeel als inhoudelijk opzicht.

Formeel gezien valt de grotere aanwezigheid van poëzie op. Waar Nolens in Stukken van mensen schreef: ‘Al mijn notities zijn mislukte gedichten’, en in Blijvend vertrek nog vaststelde dat zijn ‘omgangstaal van de intimiteit (...) literatuur (is) geworden’, neemt hij nu voor het eerst hele gedichten, waarvoor hij in zijn poëtische oeuvre geen plaats vindt, in het dagboek op. Dat hoeft niet te verwonderen: de grote doorbraak als erkend dichter - met de publicatie van de opvallend succesrijke verzamelbundel Hart tegen hart (1991, nu al aan een derde druk toe) en de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie het jaar daarop - kwam er pas na het afsluiten van het tweede dagboekdeel, dat de jaren 1983 tot 1989 bestreek. Het is alsof Nolens in de jaren die zijn derde dagboekdeel vullen, 1990 tot 1993, niet langer te lijden heeft van de onzekerheid die hem trof gedurende de lange periode dat hij moest vechten voor zijn dichtersidentiteit - een gevecht dat zich vertaalde in een opsplitsing tussen zijn werk als dichter en de reflexie daarop. De erkenning heeft voor een samenvallen gezorgd: Nolens is nu ook voor de goegemeente dichter; het is alsof hij zijn gevecht niet langer hoeft te verantwoorden.

De erkenning heeft ook inhoudelijk gevolg voor het dagboek. Een onmiskenbare rust is de dichter -én de mens - Leonard Nolens overvallen. In zijn dagboek rekent hij met die rust af. Maar het geluk van de mens kan niet het geluk van de dichter zijn. ‘Le bonheur se raconte mal’: aan dit schrijversaxioma wil Nolens aanvankelijk niet zonder slag of stoot toegeven. Hij zoekt naar een mogelijkheid om ook rust en geluk tot literaire meerwaarde om te smeden.

In sommige passages van dit derde dagboekdeel slaagt Nolens daar ook in. Hij komt tot vaak erg mooie beschrijvingen van zijn geluk. Maar al bij al is die verzoening tussen de lamme rust en het dichtersbestaan, dat toch altijd door onrust voortbewogen hoort te worden, van korte duur. Er blijft, aanvankelijk onderhuids,

[p. 112]

Leonard Nolens (º1947).

maar naarmate het jaar van de grote doorbraak verder in het verleden ligt steeds duidelijker, een inwendige spanning bestaan. Naar het einde toe lijkt het er zelfs op dat Nolens die onrust zelf gaat opzoeken.

Deze spanning bestaat welbeschouwd uit niets anders dan de nooit verdwenen fundamentele gespletenheid waarmee Leonard Nolens - en wellicht elke romantische schrijver - af te rekenen heeft en die dan ook het belangrijkste thema vormt van zijn dagboeken: ‘Deze dubbelzinnigheid, dit samengaan van haat en liefde, van het warme en het koude, van het hulpvaardige en weinig toeschietelijke is misschien, voor zover ik dat zelf kan overzien, het hoofdthema van mijn werk.’ Door deze onopgeloste en onoplosbare dubbelheid tussen mens en dichter, tussen werkelijkheid en mythe, kan Nolens ook stellen dat zijn dagboek ‘het midden houdt tussen belijdenis en autocreatie’: het is het werk van de mens Nolens (belijdenis), maar evenzeer van de kunstenaar (creatie).

Ik gebruikte de term ‘romantisch’. Niet zozeer om het werk van Leonard Nolens te situeren in een kunsthistorisch tijdvak, dan wel om het onpostmodernistisch karakter van zijn werk op te roepen. Nolens mag dan nog twijfelen aan zijn verlangen uit één stuk te zijn (en niet uiteen te vallen in ‘stukken van mensen’) - wat bijvoorbeeld blijkt in zijn citeren van Ciorans uitspraak: ‘Een mens laat zijn ambiguïteiten slechts achter zich ten koste van zichzelf’ - hij cultiveert in geen geval de gebrokenheid. Integendeel: hij legt in zijn dagboek, tegen de stroom in, getuigenis af van het verlangen naar een ultiem samenvallen met zichzelf, naar een volstrekt samenvallen van zijn leven als dichter en zijn leven als - onvermijdelijk - sociaal individu. Hij gaat daarin zover te beweren niet te zullen hebben bestaan als zijn werk niet overeind blijft (p. 45). Pas in het samenvallen van leven en werk zal de ‘tweede, wezenlijke geboorte’ - een motief dat Nolens vaak laat terugkeren - een feit zijn: ‘Ik zal de regressie huldigen. Ik wil teruggaan om aan te komen waar ik thuishoor. Ik zal eindelijk mijn geboorte bemachtigen.’ De absoluutheid waarmee Nolens zich aan dit streven overgeeft, doet vreemd en oneigentijds aan. Maar het is wel een vruchtbaar streven: de onmogelijkheid om met zichzelf samen te vallen, genereert een waardevolle poëzie en, parallel daarmee, zeer lezenswaardige dagboeken.

Want, hoeft het te worden herhaald, Nolens' overpeinzingen, die altijd eerlijk zijn - zonder daarom exhibitionistisch over te komen (een euvel waaraan sommige andere dagboekschrijvers in het Nederlandse taalgebied, ik denk aan Hans Warren, zich bezondigen) - bereiken vaak een genadeloze diepgang en zijn op een zeldzaam heldere wijze geformuleerd. En dieformuleringen zijn altijd gaaf, beeldend, literair. Het dagboek van Leonard Nolens voert binnen de Nederlandstalige literatuur het genre met gezag aan. Hij mag zich dan al zorgen maken over de literaire status van zijn dagboek (‘woorden die zich bewegen op de rand van de literatuur, van de kunst’), wat Nolens hier maakt, heeft wel degelijk grote artistieke waarde. Zijn bijna onmiddellijk, helemaal in het begin van Stukken van mensen geformuleerde voornemen ten spijt (‘Dit boek mag geen enkele literaire of artistieke pretentie bezitten’).

Pascal Cornet
leonard nolens, De vrek van Missenburg. Dagboek 1990-1993, Querido, Amsterdam, 1995, 208 p.