Ons Erfdeel. Jaargang 39

Een troon voor Jac. van Hattum

In de ‘Herinneringen’ die die hoogbejaarde Duits-Nederlandse Exil-schrijfster Elisabeth Augustin in 1990 publiceerde onder de titel Het patroon komt een korte passus voor over de dichter Jac. van Hattum (1900-1981). Ze schrijft: ‘Van Van Hattum heb ik later de beste van zijn kostelijke korte sprookjesachtige verhalen voor Duitse kranten en tijdschriften vertaald. We zagen elkaar ook vaak en hadden lange amusante telefoongesprekken. Van Hattum droeg na de oorlog vol trots een zwarte, met rood gevoerde cape die hij tot zijn verdriet ergens kwijtraakte. [...] Jaaps geheugen werd door het gebruik van te veel slaapmiddelen aldoor slechter. Hij vertelde mij dat zijn vader stadstuinier was geweest en hem van jongs af van alles over giftige planten had bijgebracht. Daardoor interesseerde hij zich zijn leven lang voor vergif en experimenteerde er ook mee. Ten slotte gaf hij alles weg, zijn enige winterjas, zijn boeken, zelfs die met zijn eigen werk. Als hij etensresten weggooide, gooide hij het bord ook meteen weg. Hij herkende niemand meer maar bleef opgewekt tot aan zijn zalig einde.’

Ik weet niet hoe zalig het einde van Jaap van Hattum is geweest - hij stierf eenzaam en dement in een verzorgingshuis - maar ik kan wel een toelichting geven op zijn zonderlinge klederdracht en zijn (literaire) experimenten met vergif. Toen ik hem in 1968 bezocht in zijn karig gemeubileerde bovenwoning in Amsterdam, had Van Hattum inderdaad geen enkel boek meer, maar toonde hij me wel een aantal zwarte capes, waaronder de fameuze met rode voering. Hij vertelde dat hij een van die capes had uitgeleend aan een jongen die zelfmoord had gepleegd door het parachute-achtige kledingstuk achterna te springen, nadat hij het van een hoog gebouw in Zandvoort naar beneden had gegooid. Zijn moeder had de cape nadien in een pakje naar Jac. van Hattum teruggestuurd en dat had ze volgens hem beter niet kunnen doen, want nu zat de cape vol kreuken

[p. 107]

en moest de dichter hem laten stomen. Volgens een andere versie van ditzelfde verhaal was de jonge zelfmoordenaar op de kar van een melkboer terecht gekomen en daardoor ontstond er op straat een plas bloed, die langzaam werd vermengd met het wit van de melk...

Het is duidelijk wat er in zo'n met geaffecteerde stem voorgedragen verhaal gebeurt. De verteller zoekt een effect dat ontstaan kan door een schijnbare verwisseling van hoofdzaak en bijzaak, en met name een ‘verwisseling’ die een voorkeur verraadt voor het bizarre detail dat de toehoorder of lezer shockeert: een op schokeffect berekende ‘Umwertung aller Werte’, om het met een Nietzschiaanse term te zeggen. In zijn wrede verhaal ‘Tompoes’ uit de bundel Sprookjes en vertellingen van 1942 laat Van Hattum een ik-figuur optreden die als schooljongen spottende rijmpjes schrijft om mismaakte dorpsgenoten te treiteren. Als het door hem verachte en herhaaldelijk gepeste mongooltje ‘Tompoes’ is verdronken, produceert hij een sentimenteel gedicht dat door zijn medescholieren onder tranen bij het graf wordt gezongen. Dat leidt tot diepe ontroering bij de omstanders en tot satanische binnenpret bij de giftige verteller.

In de jaren zestig had Van Hattum de gewoonte zich te hullen in zwarte gewaden met een kruisje erop, zodat onbekenden de indruk kregen dat ze te doen hadden met een vertegenwoordiger van de geestelijke stand. Zoals vermeld in mijn bundel Flierefluiters apostel vroeg ik hem destijds naar het waarom van deze uitdossingen. Van Hattum sprak over zijn drang tot komedianterie en oprechtheid. Hij voegde daaraan toe dat hij het liefst zou zien dat priesters en bisschoppen op een rijtje werden opgehangen met hun kopjes scheef van valse vroomheid. Zijn vermomming als geestelijke verhoogde de kans dat hem dan ook zelf een dergelijk lot te beurt zou vallen.

Psychologen werken soms met het begrip ‘Selbsthasz’. Ik blijf ervan overtuigd dat de giftige verbeelding van veel van zijn verhalen en de clownerie of agressiviteit in zijn biografisch optreden kunnen worden verklaard uit het feit dat Jac. van Hattum af en toe een hekel aan zichzelf had. Hij noemde zich in ons gesprek een ‘onnatuurlijk wezen’ en doelde daarmee op zijn homoseksuele geaardheid. Dat was niet iets wat Jac. van Hattum in die tijd nog verborg - evenals anderen koketteerde

Jac. van Hattum (1900-1981) - Foto E. van Moerkerken.

hij er toen eerder mee - maar het was wel een gegeven dat hij heel zijn leven heeft meegedragen als een last en als een schuldgevoel dat niet alleen leidde tot een fundamentele eenzaamheid, maar ook tot agressie tegenover anderen die wèl ‘natuurlijk’ waren. Als de hoofdfiguur uit het verhaal ‘Tompoes’ (en uit andere teksten) agressief is tegenover onvolwaardigen, dan is hij au fond agressief tegenover zichzelf. De belangrijkste motieven in Van Hattums gedichten en verhalen hebben te maken met angst, schuld, laster, dreiging, achtervolging, haat, spot, cynisme, sarcasme en vergif. Ze zijn volgens mij te verklaren uit het als een kwelling beleefde besef van de eigen ‘onnatuurlijkheid’.

Voor een goed begrip moet men de hier bedoelde thematiek niet zien in de context van onze jaren negentig, maar in die van Jac. van Hattums jaren twintig en dertig, toen er ‘roomse’, ‘protestantse’ en ‘socialistische’ literaire tijdschriften bestonden, waarover kerk en partij liefst zo veel en zo direct mogelijk zeggenschap wensten uit te oefenen. Het was toen niet vanzelfsprekend dat medemensen in hun maatschappelijke functie konden worden gehandhaafd, als ze in het dagelijkse leven of in hun geschriften in botsing kwamen met het als normaal aanvaarde gedragspatroon van de kring waarin ze krachtens hun geboorte thuishoorden. Getuige het beruchte geval Wil-

[p. 108]

lem Aantjes, wiens politieke carrière werd gebroken omdat bleek dat hij als twintigjarige jongen tijdens de Duitse bezetting een politieke onhandigheid had uitgehaald, is het in het huidige Nederland niet mogelijk ongestraft in conflict te komen met de mythe van de dappere vaderlandsliefde en het heroïsch verzet van het Nederlandse volk in de Tweede Wereldoorlog. Op dezelfde wijze brak men in de jaren twintig en dertig iemand de benen en desnoods de nek in naam van het ware geloof of de enig juiste morele en politieke overtuiging. Ik herinner aan conflicten als die rond de schrijvers Willem de Mérode in het protestantse Holland en Gerard Walschap in het roomse Vlaanderen.

Jac. van Hattum is altijd bang geweest als onderwijzer zijn baantje te verliezen. Niet alleen in de jaren dertig maar ook daarna. Tijdens de bezetting meldde hij zich aan voor de Kultuurkamer en deze misstap vervulde hem met onbeschrijfelijke angst toen na de bevrijding de farce van de zogenaamde ‘Ereraad’ werd opgevoerd, waarbij schrijvers de bevoegdheid kregen andere schrijvers het publiceren te verbieden. Josine W.L. Meyer heeft in het tijdschrift Tirade van 1981 geciteerd uit een brief van Jac. van Hattum over diens houding en avonturen tijdens de bezetting. Wie de clowneske beweringen in die brief vergelijkt met een passus over de ‘dichter J.’ in de bundel De spin in de badkuip (1976) van Jan Gerhard Toonder, herkent de klappertandende Jac. van Hattum op de ochtend dat hij (vermoedelijk ten huize van de neerlandicus dr. W. Hellinga) voor de ‘Ereraad’ ging verschijnen. Ik denk dat het verhaal van Toonder meer over de ware reden van Van Hattums aanmelding bij de Kultuurkamer verklaart dan diens latere beweringen over camouflage van illegale activiteiten. Toonders ‘dichter J.’ had een kleine betrekking waar hij van leven moest: ‘... en zijn superieuren probeerden al jaren hem kwijt te raken. Elke aanleiding tot ontslag zouden ze aangrijpen. Daarom had hij zich laten inschrijven in de kultuurkamer; dat was toen wet, dat was voorschrift, daar moest hij zich aan houden. Maar nu een veroordeling, daar zouden ze hem om kunnen ontslaan...’

Van Hattum is onderwijzer gebleven tot 1956, toen hij na een hartinfarct werd afgekeurd. Hij woonde op dat moment al dertig jaar in Amsterdam en werd als dichter ook tot de zogenaamde ‘Amsterdamse School’ gerekend. In de meest specifieke zin verstond men daaronder het drietal dichters dat in 1938 de gezamenlijke bundel Drie op één perron had gepubliceerd. Die bundel ontleende zijn naam aan de in de toenmalige literaire kritiek gangbare mening dat de dichters in kwestie waren beïnvloed door de ‘poésie parlante’ van E. du Perron. Het ging om Ed. Hoornik, Gerard den Brabander en Jac. van Hattum. Ze lieten zich samen fotograferen op een perron van het Amsterdamse Centraal Station en gebruikten die foto als omslag voor de bundel. Typerend voor de ‘Amsterdamse School’ was, behalve de parlandostijl van de zo ‘gewoon’ mogelijke woordkeus, vooral ook de sociaal-politiek geïnspireerde anekdotiek, die ons iets leert over toestanden en gebeurtenissen uit de vooroorlogse crisistijd met zijn telkens voelbare oorlogsdreiging. Maar wat de dichters van de verzamelbundel in eerste instantie wilden bewijzen - en waar ze toen en zeker ook later in zijn geslaagd - is het feit dat ze ieder een eigen dichterlijke persoonlijkheid vertegenwoordigden, die even weinig beperkt werd door de toenmalige actualiteit als door de voorkeur voor een zo direct en eenvoudig mogelijke taalgebruik dat, wellicht mede onder invloed van M. Nijhoff, in die tijd ook aanwijsbaar is bij oudere dichters van de generatie 1905.

Het Verzameld werk in vijf delen van Ed Hoornik en de Verzamelde verzen van Gerard den Brabander zijn al jaren geleden verschenen. Het is nu eindelijk zover, dat ook het Verzameld werk van Jac. van Hattum van de pers is gekomen. Het bestaat uit één deel Verzen en één deel Verhalen. Over de typografie en de band niets dan goeds. Over de tekstverzorging, wat mij betreft - en met alle respect voor het vele tijdrovende werk - ook nog wat anders dan goeds. In de ‘algemene verantwoording’ van het deel Verzen vernemen wij dat de (zomin op het titelblad als op het omslag voorkomende) titel Verzamelde verzen moet worden opgevat als een bloemlezing uit: 1. de gepubliceerde dichtbundels, 2. de afzonderlijke gepubliceerde verzen en 3. de nagelaten verzen. Hiermee is tevens de ordening van de teksten aangegeven, maar niet de wijze waarop ze worden gepresenteerd. De redactie heeft ‘eenheid van spelling en interpunctie betracht’ in overeenstemming met de voorkeur van Het Groene Boekje; ze heeft bovendien overal de door de

[p. 109]

dichter oorspronkelijk aangegeven ‘elisies’ ongedaan gemaakt (spellingen als herinnring en zwaatlen werden dus vervangen door herinnering en zwatelen). De laatste ingreep wordt gerechtvaardigd door een verwijzing naar het voorbeeld van de bloemlezing Verzamelde gedichten uit 1954, ‘een bundel waarvan vast staat dat Van Hattum de drukproeven onder ogen heeft gehad’. Ja, maar het staat ook vast dat Van Hattum elisies heeft gebruikt in bundels die verschenen ná 1954 en, wat meer zegt, ze heeft hersteld in vroegere gedichten die hij in die bundels van ná 1954 liet herdrukken.

Van de 565 gedichten uit 27 bundels zijn er in dit Verzameld werk 265 herdrukt, maar helaas wordt nergens de titel vermeld van de weggelaten teksten, zoals wèl gebeurt voor de verspreid gepubliceerde verzen (133 stuks waarvan er 47 werden opgenomen), maar weer niet voor de ongepubliceerde nagelaten verzen (een selectie van 33 op een totaal van 450). Door toevallige omstandigheden ben ik in staat op te merken dat de verantwoording bij Van Hattums laatste bundel Vreemd aan het vandaag (en niet: Vreemd aan vandaag (p. 545) wel erg summier is uitgevallen. Die bundel is in 1969 verschenen in de door mij geredigeerde Aurea-reeks van Sijthoff en komt voor ongeveer de helft overeen met een in 1960 door de dichter zelf samengestelde bundel onder de titel Uren met mezelf, die door verschillende uitgevers werd geweigerd en volgens een mededeling van K. Lekkerkerker verloren is gegaan, hoewel de inhoudsopgave bewaard bleef. Het titelgedicht ‘Vreemd aan het vandaag’ ontbrak in die oorspronkelijke bundel en werd in hetzelfde jaar 1969 ook gepubliceerd door Th. Oegema van der Wal in zijn essay Van en over Jac. van Hattum.

Het deel Verhalen van Van Hattums Verzameld werk bevat de rectificatie van een bijna ongelooflijke blunder in het eerder verschenen deel Verzen, waarin een gedicht van Albert Verwey blijkt te zijn opgenomen. Ik acht het niet uitgesloten dat er lezers zijn die menen dat dit lang niet de enige tekst is die er in het Verzameld werk te veel aan is. Ook voor de bundel Verhalen heeft de redactie veel teksten gewogen en te licht bevonden, maar ik kan me voorstellen dat andere keurmeesters nog strenger zouden zijn geweest. Er staat in de prozabundel een stukje met de titel ‘Van Hattum stapt van de troon’, waarin de dichter vier van zijn gedichten en vier van zijn verhalen noemt die hij zelf als goed werk beschouwt. Dat stukje dateert van 1946. Ik denk dat er nadien nogal wat teksten zijn bijgekomen die dubbel en dwars rechtvaardigen wat Van Hattum nog meer schreef: ‘Er zaten in Nederland evenveel dichters op evenveel tronen, als er 5 december Sinterklazen zitten in Amsterdamse gymnastieklokalen. Waarom zou ik naast mijn juist inzicht de bescheidenheid zo ver voeren door te zeggen: “Nou, ik sta maar op, omdat de anderen toch ook blijven zitten.” En dus troonde ik.’

Van Hattum heeft in zijn dagelijks leven dikwijls Sinterklaas gespeeld, maar hij verdiende een mooie fauteuil als dichter en een waarachtige troon voor sommige van zijn verhalen.

Martien J.G. de Jong
jac. van hattum, Verzameld werk. Verzen en Verzameld werk. Verhalen, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1993 en 1995, resp. 592 en 572 p.