Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 768]

Nieuwe wegen voor de nieuwe muziek

Er is hoop voor de hedendaagse muziek. De jonge muze heeft zich niet alleen in Vlaanderen een vaste plaats veroverd in de programmatie van bolwerken als het Paleis voor Schone Kunsten, de Singel en onze beide operahuizen; in '92 werd aan de faculteit van Musicologie van de Leuvense universiteit ook een aparte leerstoel Nieuwe Muziek opgericht.

‘In het dichten van de kloof tussen publiek en hedendaagse muziek spelen de musicologen een belangrijke rol’, aldus initiatiefnemer Prof. dr. Mark Delaere.

Inderdaad, met de uitvoering van recente en minder recente muziek is de kous niet af. Gevoelig zijn voor de actuele cultuur vereist ook de nodige informatie en het nodige inzicht.

Met dit doel voor ogen trok de K.U. Leuwen componisten aan met internationale uitstraling en met een brede visie op de diverse twintigste-eeuwse schrijftechnieken.

Na het onverwachte overlijden van Karel Goeyvaerts, de eerste titularis van de ABB-leerstoel, was het zoeken naar een andere, markante persoonlijkheid uit eigen land.

De uit Malmédy afkomstige componist Henri Pousseur heeft enkele maanden geleden de taak op zich genomen om het werk van zijn collega voort te zetten.

Evenals Goeyvaerts heeft Pousseur een kardinale rol gespeeld in de zoektocht naar nieuwe technieken in de jaren vijftig. Samen met figuren als Boulez, Berio, Stockhausen en Ligeti wordt hij gerekend tot één van de belangrijkere componisten van de laatste helft van deze eeuw.

Op zichzelf is de inwijding in de twintigste-eeuwse muziek geen volstrekt nieuwe realiteit voor de Vlaamse student musicologie.

Door het onderricht van Prof. dr. Herman Sabbe had de Rijksuniversiteit Gent voordien al een echte reputatie opgebouwd.

Nieuw is echter wel de formule die door de Leuvense faculteit wordt gehanteerd: het introduceren van de student in het atelier van een vooraanstaand componist.

De recente muziekgeschiedenis wordt op die manier van binnenuit benaderd. Dit is een dimensie die alleen met studiewerk in bibliotheken nooit kan worden bereikt, aldus Mark Delaere.

Officieel heet de cursus Analyse van de muziek sinds 1945. De leerdoelen kunnen als volgt worden omschreven: verruiming van de muzikale horizon, verdieping van de kennis, verhoging van de affiniteit met de hedendaagse muziek en het aanscherpen van vaardigheden op het gebied van muziekanalyse en historische interpretatie.

De concrete invulling van al deze doelen wordt echter bepaald door het temperament en de persoonlijkheid van de titularis in kwestie. Goeyvaerts ging vooral uit van intuïtie en esthetische beleving; Pousseur daarentegen gaat meer analytisch en theoretisch te werk.

Ook in het academische midden blijft de componist zijn creatieve taak vervullen. Daarom is Henri Pousseur niet alleen titularis van de leerstoel maar tevens ‘composer in residence’.

Dit houdt in dat hij in opdracht van de Leuvense faculteit een aantal composities zal realiseren. Het betreft een kamermuziekwerk, dat gecreëerd zal worden tijdens de tweede editie van het Nieuwe Stemmen Festival (1995) en een grootschalige compositie voor kamerorkest waarvan de première zal worden verzorgd door de Beethoven Academie o.l.v. Jan Caeyers op het openingsconcert van het academiejaar 1995-'96.

In het dossier dat werd samengesteld n.a.v. de benoeming van Henri Pousseur als nieuwe titularis, lezen we het volgende: ‘Zonder een blijvende belangstelling voor de hedendaagse artistieke expressievormen dreigen we te vervreemden van onze eigen cultuur, met vervlakking, besluiteloosheid of nihilisme tot gevolg. Het rendement van een investering in hedendaagse muziek is dan ook niet in cijfers uit te drukken, maar het raakt de wortels zelf van onze beschaving’.

Deze maatschappelijk getinte uitspraak werd het uitgangspunt voor een gesprek met Mark Delaere, het brein achter de bewuste leerstoel.

Het verduidelijkt zijn standpunt als volgt: ‘Er wordt hier in de eerste plaats van de luisteraar vertrokken. Als deze cultuur alleen wordt geassocieerd met produkten uit het verleden ontstaat een waarlijk ‘artificiële’ toestand. Defaitisme, cynisme en culturele ontworteling krijgen gemakkelijk vrij spel wanneer de navelstreng met de eigentijdse creativiteit doorgeknipt

[p. 769]

Mark Delaere (^o1958).

wordt. Men kan dus alleen telkens weer opnieuw de mensen sensibiliseren om aan de hedendaagse beschaving te participeren.

Daar komt nog bij dat de hedendaagse muziek meer dan welk ander repertorium de kritische zin, het beoordelingsvermogen en de artistiek-emotionele-geestelijke vermogens aanscherpt. Niets is er evident of comfortabel, en ze kan ook niet zo makkelijk misbruikt worden voor representatief-ceremoniële of consumptie-doeleinden.’

De bal wordt echter naar de componist zelf teruggekaatst: ‘Ook vanuit het standpunt van de componist is een maatschappelijke positiebepaling zinvol.

Wellicht zijn het slechts de zuiver compositietechnische, theoretische en esthetische activiteiten die kwaliteitsvolle nieuwe muziek garanderen, maar elk gewetensvol componist zou zich toch moeten afvragen welke zijn rol is in de samenleving en de cultuur. Om die reflectie op gang te brengen, hebben we trouwens vorig jaar (1993) in Leuven het internationale congres ‘Nieuwe muziek, esthetiek en ideologie’ georganiseerd’.

De maatschappelijke plaats van de hedendaagse muziek is in enkele decennia tijd sterk gewijzigd.

Schönberg en Stockhausen mogen dan nog steeds geen gemeengoed zijn voor de gemiddelde luisteraar, maar twintigste-eeuwse muziek is voorgoed verlost van haar positie aan de zijlijn. Het huidige concertleven wordt beheerst door pluralisme of gelijkberechtiging van alle periodes uit de muziekgeschiedenis. Het dogmatisme van weleer heeft afgedaan. Deze vrije omgang met de gehele muzikale erfenis krijgt nu juist gestalte in de figuur van Henri Pousseur.

Met de strikte, door onmin en vernieuwingsdrang gedicteerde esthetiek van de jaren vijftig heeft hij zich nooit volledig geïdentificeerd.

Om het met de woorden van Mark Delaere te zeggen: ‘Henri Pousseur heeft als geen ander geprobeerd de seriële techniek uit de jaren vijftig om te smeden tot een soepel werkinstrument waarin niet zozeer uitgegaan wordt van taboes (verbod van consonantie, harmonie etc.) maar van mogelijkheden tot integratie van verloren gewaande compositietechnische en expressieve waarden. Dit alles betreft de positionering van de componist in de huidige pluralistische muziekcultuur, en zijn eigen creatieve bijdrage daaraan’.

Elke positieve ontwikkeling heeft een onvermijdelijke keerzijde. De gretigheid waarmee alle culturen in de postmoderne draaimolen worden opgenomen, leidt al te vaak tot oppervlakkige consumptie. In de stortvloed van informatie wordt alles a.h.w. tot een eenheidsworst herleid. Openheid wordt op die manier de gevangene van haarzelf; haar eigen bedreiging.

Dit brengt ons terug op het punt van reflectie. Wie meer wil dan een half begrip van hedendaagse muziek, kan niet om ‘een langzame en zorgvuldige introductie heen - zoveel is zeker: ‘Voor musicologen zowel als voor luisteraars meen ik dat enige historische informatie niet schaadt voor de receptie van muziek, wel integendeel. Deze historische contextualisering bepaalt de grenzen van het pluralisme in de receptie van de muziek, en wellicht ook van de esthetische efficiëntie’.

De maatschappelijke bezorgdheid die uit Delaeres betoog blijkt, is ongetwijfeld bepalend geweest bij de keuze van zowel de gewezen als de huidige titularis van de leerstoel.

Sinds het begrip van zijn samenwerking met literator Michel Butor in de jaren zestig, is Pousseurs oeuvre doordrongen van het idee van de Utopie; een toekomstige, betere wereld zonder hiërarchische verhoudingen.

[p. 770]

Diezelfde betere wereld was ook de droom van Karel Goeyvaerts. Goeyvaerts' ‘opus magnum’ Aquarius - in december '93 voor het eerst integraal vertolkt in Brussel en Antwerpen - zou zelfs kunnen worden beschouwd als een metafysisch-religieuze vertaling van het project dat Henri Pousseur met zijn composities daadwerkelijk probeert te realiseren - een project waarin het persoonlijke initiatief én de vrijheid van elke individuele muzikant centraal staan.

De herinnering aan Karel Goeyvaerts blijft intussen levend. In februari jl. kon de Leuvense musicologie getuige zijn van de geboorte van het ‘New Music Research Centre Karel Goeyvaerts’. De doelen van dit centrum zijn het beheer van de artistieke nalatenschap van de componist, de studie van zijn oeuvre en het bevorderen van de nieuwe muziek in het algemeen. In oktober '93 werd bovendien een driejarig onderzoeksproject gestart rond Goeyvaerts werk. Een team van drie jonge musicologen (Diederik Verstraete, Jeroen D'hoe en Jef Lysens) zal gedurende die tijd een wetenschappelijke monografie voorbereiden onder de leiding van Prof. dr. Delaere.

En alsof dit alles nog niet genoeg was, wordt er ook gewerkt aan het tweede Nieuwe Stemmen Festival. Naast de naam van Henri Pousseur zullen die van Kaija Saariaho, Richard Barrett en Walter Zimmermann de affiche sieren.

‘Zij vertegenwoordigen verschillende strekkingen in het huidige muzieklandschap maar bovenal kunnen ze artistiek overtuigen en een kwalitatief hoogstaande editie garanderen’, onderstreept Mark Delaere.

Voor Delaere zijn creatie en reflectie één. Het belang van nieuwe muziek kan niet zomaar aangetoond worden op de snijtafel. Ze moet bij beluistering begeesteren en verontrusten.

Anderzijds zijn ‘interessante’ akoestische effecten op zichzelf geen garantie voor een exploratieve houding.

Nieuwe muziek ontstaat a.h.w. uit reflectie - lees: uit het afzweren van het gewone en nodigt er weer toe uit.

Het lijkt erop dat de Leuvense musicologie voorgoed een einde wil maken aan de kunstmatige opsplitsing van theorie en praktijk en aan de pretentieuze polarisatie van kunst en wetenschap. Niet alleen voor de nieuwe muziek is er een nieuw hoofdstuk aangebroken. De respectvolle benadering van het twintigsteeeuwse repertoire lijkt de musicologie zelf nieuwe vleugels te geven.

Piet de Volder