Ons Erfdeel. Jaargang 37

De lege virtuositeit van Gerrit Komrij

Inleiding

Toen Gerrit Komrij in 1968 debuteerde met de bundel Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten, nota bene voorafgegaan door een motto van de 19e-eeuwse dichter A.C.W. Staring, wisten de toenmalige critici eigenlijk niet goed raad met deze naar de vorm zo traditionele poëzie, waarin per gedicht bovendien vaak sprake was van een wonderlijke mengeling van banaliteit en verhevenheid. Kees Fens beschouwde deze gedichten zelfs als een herleving van het werk van Piet Paaltjens, op grond waarvan hij Komrij rangschikte onder de nieuwe richting van de neo-romantiek. Nu Komrij zijn totale poëzieproduktie gebundeld heeft onder de suggestieve titel Alle gedichten tot gisteren (1994) lijkt het nuttig om nog eens nader op deze categoriseringskwestie in te gaan.

De aanduiding ‘neo-romantiek’ lijkt me ten aanzien van Komrij's poëzie niet alleen volstrekt onjuist (Komrij zelf heeft overigens herhaaldelijk tegen dit hardnekkige etiket geprotesteerd), maar het is ook veel te veel eer voor een dichter die vanaf het begin bewust het motto heeft gehuldigd: Alles onecht (1984). In de gelijknamige bundel vat Komrij zijn poëticale visie - met de nodige trots - nog eens als volgt samen: ‘Nimmer (...) ben ik de oppervlakkigheid en het boerenbedrog ontrouw geworden, nimmer heb ik iets gezegd ‘wat ik nu eens echt meende’. Ik heb mijn lezers altijd met een rijmend kluitje in het riet van hun eigendunk gestuurd. Poëzie is iemand de oren vullen met poetskatoen.’

Voor de ware romanticus echter is het gedicht een podium, waarop hij zijn meest particuliere gevoelens als een absolute waarheid tentoonstelt. Vanuit een dergelijke poëtica kon Kloos, zonder enige ironie, schrijven dat hij een God was in het diepst van zijn gedachten. Voor Slauerhoff, misschien wel de enige echte romanticus die de Nederlandse literatuur heeft voortgebracht, luidde het adagium zelfs: ‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’. Hoe groot de inhoudelijke en stilistische verschillen tussen Kloos en Slauerhoff ook zijn, in beide gevallen is er sprake van een uiterst directe, expressieve relatie tussen dichter en gedicht. Komrij daarentegen is de profeet van de verhulling en de prediker van de misleiding, waarbij hij zijn publiek in tal van toonaarden waarschuwt voor een vals - romantisch - verwachtingspatroon. Zo schrijft hij, in de slotstrofe van het gedicht ‘De zwijgzaamheid’: ‘Eer plant men bomen op de weg, / Eer zal men kakken in zijn hoed, / Dan dat ik u mijn ziel blootleg / En zeg wat ik thans lijden moet.’

Het bedrieglijke is natuurlijk dat Komrij graag bepaalde stereotiepen hanteert - de lijdende kunstenaar bijvoorbeeld - om de lezer vervolgens met een sardonisch genoegen voor een gesloten deur te laten staan. Meerdere malen duikt dan ook het beeld op van ‘gedichten als dozen waar niets in zit’. Als dat onverhoopt wèl het geval is, luidt de onverbiddelijke conclusie: ‘Ik weet dat ik die eeuwig dicht moet laten’. Vanwaar deze virtuoos verpakte zwijgzaamheid, die de lezer een kleine vijfhonderd pagina's lang opzadelt met vrijwel steeds dezelfde, dode mus?

[p. 757]

Gerrit Komrij (^o1944).

Gedicht als zelfmoordcommando

In Verwoest Arcadië (1980) overweegt Jacob, de hoofdfiguur in Komrij's pseudoautobiografie, aan het slot van de proloog bij zichzelf: ‘Eerlijk moest je zijn. Het was noodzakelijk dat hij met zijn billen bloot ging. Als hij er maar steeds voor zorgde een paar onechte billen op zak te hebben. Die moest hij de mensen zo oprecht mogelijk toesteken.’ Wanneer Jacob later tot het inzicht komt ‘dat zijn leven literatuur was, niets dan literatuur’, staat hem helder het volgende programma voor ogen: ‘Het lag niet in zijn aard “te zijn wie hij was”. Hij bezat geen aanleg voor dagelijkse verveling. Hij moest de stroom van echte tranen stelpen. Alleen de formule wekte een mens tot leven, alleen een verhaal blies geest in gebeurtenissen die anders onopvallend voorbij zouden gaan, woordeloos vervluchtigend. Alleen door te veinzen verschafte hij zich een houding. Alleen door de literatuur kon hij vluchten.’

Het is duidelijk dat binnen een dergelijke opvatting geen ruimte is voor het gedicht als waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid of voor het vers als betrouwbaar voertuig voor emoties. Voor Komrij telt slechts één realiteit: de geraffineerd geconstrueerde, maar lege werkelijkheid van het vers, waarin de lezer het liefst op het verkeerde been wordt gezet en de natuurlijke orde op haar kop. Sterker nog: idealiter moet ieder gedicht aan het eind, via de vorm, weer om zeep zijn gebracht.

In een van zijn poëticale commentaren - het is opvallende hoezeer Komrij de behoefte heeft zijn lege universum toe te lichten - zegt hij het zo: ‘Gedichten kenden zo hun eigen flora en fauna. Ze hadden met de natuur niets van doen. Ze moesten de natuur vermoorden. Maar dan moest je ook het gedicht weer vernietigen, anders zou het deel blijven uitmaken van de werkelijkheid en zelf natuur worden’. Een duidelijke illustratie van deze ontploffingstheorie vormt het gedicht ‘Noli me tangere’, waar de dichter gekenschetst wordt als de sloper van zijn eigen architectuur:

Een vers is ballast. Zorg dat het vergaat.
Je kunt het slopen als je op het laatst
Een bom onder het deel dat er al staat,
Een landmijn in de laatste regel, plaatst.

Steek nu de lont vast aan. Een vrome wens.
Er is geen bom. Je bent gedwongen om
Je vers te vullen tot de verste grens.
Pas na een slalom stoot het op de bom.

Waarom schei je er, op dit punt beland,
Dan niet mee uit? Raak het niet langer aan.
Hier kan het nog. Maar verder gaat je hand.
Een vers moet rond zijn om niet te bestaan.

Postmodern maniërisme

Op deze manier zijn we wel heel erg ver verwijderd geraakt van de metaforische natuurimpressies waar de Tachtigers zo dol op waren. Evenmin echter (zoals Ton Anbeek heeft gesuggerreerd in zijn Geschiedenis van de Nederlandse literatuur) heeft Komrij's poëtische werkzaamheid in essentie iets van doen met wat in de literatuurwetenschap de autonomie-opvatting wordt genoemd.

Binnen dit concept, ooit geïntroduceerd door de Franse Symbolisten en in Nederland naderhand magistraal vormgegeven door een dichter als Gerrit Achterberg, creëert het gedicht (eerder dan de maker!) een nieuwe, magische werkelijkheid, waarin - langs de weg van de suggestie - ruimte is voor een metafysische dimensie. De poëzie van Achterberg is in dit verband illustratief, omdat ook hij het anecdotische element niet schuwt. In tegenstelling tot Komrij echter staat bij Achterberg het - schijnbaar - profane nooit op zichzelf. In zijn bekende sonnet ‘Werkster’ bijvoorbeeld treedt halverwege weliswaar een duidelijke wending op,

[p. 758]

maar die heeft niet tot doel om het gedicht alsnog te laten ‘ontploffen’. Wél wordt de lezer ter plekke uitgedaagd een stereotiep wereldbeeld te verlaten. Bij Achterberg luidt het betreffende sextet: ‘God zal haar eenmaal op Zijn bodem vinden, / gaande de gouden straten naar Zijn troon, / al slaande met de stoffer op het blik. // Symbolen worden tot cymbalen in de / ure des doods - en zie, haar lot ten hoon, / zijn daar de dominee, de bakker en de frik’.

In de poëzie van Achterberg is sprake van een existentiële doodsobsessie, die met inzet van alle middelen geëvoceerd èn - voor de duur van het woord - bezworen wordt. Bij Komrij daarentegen zijn motieven als ‘dood’ en ‘knekelhuis’ slechts stereotiepe figuranten in het decor van een postmodern rederijkerslandschap. De dichter toont hierin met decadente trots zijn op maat gesneden kameleonkostuum, want Komrij ‘kan een vers aantrekken als een broek: / Krap, wijd, op maat, zoals je bent gestemd’. Sterker nog: ‘Hij kan, als hij de dood in zich voelt razen, / Een hymne schrijven op Edammer kazen’.

Besluit

De tragiek van Komrij is dat hij er met al zijn kunstjes maar niet in slaagt om een werkelijke nar te worden, laat staan een geloofwaardige clown. De achterkant van de lach namelijk, datgene wat een goede grap tot een vorm van (zelf)correctie maakt, is in Alle gedichten tot gisteren volstrekt afwezig. Die leegte laat zich niet verhullen, alle maniëristische vaardigheid en ‘poetskatoen’ ten spijt.

Anneke Reitsma

gerrit komrij, Alle gedichten tot gisteren, De Arbeiderspers, Amsterdam / Antwerpen, 1994, 495 p.